مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس که پیشتر با عنوان مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه شناخته می‌شد، پیشینه‌ای تقریباً ۴۰ ساله دارد و شاکله اصلی این مرکز از سال‌های نخست جنگ تحمیلی شکل گرفت.

با آغاز جنگ تحمیلی و پس از مدتی از شروع آن، دفتر سیاسی سپاه با هدف نگارش تاریخ انقلاب اسلامی، اقدام به تاسیس بخش جنگ در این دفتر کرد. ایده این کار در دوره مدیریت مرحوم سردار ابراهیم حاجی‌ محمدزاده (اولین رئیس دفتر سیاسی سپاه) مطرح و اجرایی شد.

شیوه کار تا مقطعی چنین بود که اعضای بخش جنگ دفتر سیاسی سپاه صبر می‌کردند تا عملیاتی رخ بدهد، سپس با مراجعه به افراد مرتبط با آن عملیات و فرماندهان تلاش می‌کردند از طریق مصاحبه و جمع‌آوری مدارک، اسناد آن واقعه یا عملیات را جمع‌آوری کنند. این روش به طور مشخص در رابطه با عملیات‌های ثامن‌الائمه (شکست حصر آبادان) و طریق‌القدس (آزادسازی بستان) در سال ۶۰ انجام گرفت.

* دستگیری اولین راوی سپاه توسط سردار رشید!

پس از اجرای یکی از این عملیات‌ها، یکی از افراد دفتر سیاسی سپاه که این روزها او و امثال او را راوی می‌نامند، در یکی از یگان‌ها مشغول ضبط مکالمات بی‌سیم‌ها بود که توسط غلامعلی رشید دستگیر می‌شود. موضوع به اطلاع حاجی محمدزاده رئیس دفتر سیاسی سپاه می‌رسد. او ضمن برقراری تماس با محسن رضایی فرمانده وقت سپاه، برای پیگیری مساله همراه با محمد درودیان عازم جبهه‌های جنوب می‌شود. در یکی از جلسات فرماندهان ارشد سپاه، موضوع مطرح می‌شود. محسن رضایی می‌گوید این افراد قرار است پس از عملیات‌ها حضور پیدا کنند و با هدف تاریخ‌نگاری انقلاب به جمع‌آوری اسناد و مدارک و انجام مصاحبه بپردازند. از این رو فرماندهان همکاری لازم را داشته باشند.

اتاق فرماندهی عملیات قرارگاه قدس در عملیات بیت‌المقدس – سردار غلامعلی رشید فرمانده قرارگاه در کنار محسن رخصت‌طلب راوی دفتر سیاسی سپاه

* پیشنهاد حسن باقری؛ یک گام به جلو!

شهید حسن باقری در آن جلسه خطاب به محسن رضایی می‌گوید: اگر این افراد مورد اعتماد هستند، چرا پس از عملیات‌ها بیایند؟ بهتر است قبل از آغاز عملیات‌ها و از هنگام طرح‌ریزی در کنار فرماندهان حضور داشته باشند و به ثبت و ضبط تمام وقایع بپردازند. این کار هم تاریخ‌نگاری جنگ را کامل‌تر و دقیق‌تر می‌کند و هم اینکه ما فرماندهان از نوشته‌های آنان می‌توانیم برای عملیات‌های بعدی استفاده کنیم. این پیشنهاد حسن باقری مورد تصویب فرماندهان ارشد قرار گرفت و از عملیات فتح‌المبین، راویان پیش از آغاز عملیات در کنار فرماندهان حضور پیدا کردند.

از آن عملیات، راویان در کنار فرماندهان بودند و در تمامی جلسات شرکت می‌کردند. همه جا با فرماندهان می‌رفتند و همه اتفاقات را در کنار فرمانده ثبت و ضبط می‌کردند. پس از انجام عملیات، نیز نواقص کار از طریق مصاحبه برطرف می‌شد و اسنادی هم که در حاشیه عملیات وجود داشت، توسط راویان جمع‌آوری می‌شد. این روش تا پایان جنگ ادامه داشت و متناسب با شدت یا وسعت عملیات‌ها و سرعت وقایع جنگ، بخش جنگ دفتر سیاسی سپاه نیز توسعه پیدا کرد.

از سال ۱۳۶۳ که کار بخش جنگ گسترده‌تر شد و تغییرات مدیریتی در بدنه سپاه به وجود آمد، بخش جنگ با حدود ۲۰۰ نفر راوی و کارمند از زیر نظر دفتر سیاسی سپاه خارج و با عنوان «مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ» زیر نظر فرماندهی کل سپاه (محسن رضایی) قرار گرفت و ساماندهی شد. با این اقدام موجب شد تا نگاه حاکم بر آن بخش که بیشتر سیاسی و بین‌المللی بود به نگاه نظامی تغییر یابد و مرکز بیشتر نگاه نظامی به مساله جنگ داشته باشد. البته از موضوعات سیاسی، بین‌المللی، اقتصادی و اجتماعی نیز غافل نشد.

محرابی، محتاج، صیاف و مجید مختاری راوی مرکز مطالعات در عملیات والفجر هشت در سنگر بتنی و هلالی قرارگاه کربلا – در حالی که محرابی و محتاج در حال مکالمه با بی‌سیم و تلفن هستند، مجید مختاری در حال ضبط مکالمات فرمانده قرارگاه است.

** راویان چه چیزهایی را در جنگ ثبت کردند؟

مهمترین اقداماتی که راویان در عملیات‌ها و در طول دوران جنگ انجام می‌دادند، ثبت و ضبط تمامی جلسات، اتفاقات و اسناد و مدارک بود.

راویان در هر عملیات، از مرحله تصمیم‌گیری و ابلاغ تا تثبیت عملیات در کنار فرماندهان بودند. آنان از قرارگاه مرکزی یا بالادستی تا تیپ‌های مستقل حضور داشتند و وابسته به حجم فعالیت، در برخی قرارگاه‌ها و یگان‌ها دو راوی فعال بودند. به طور مثال در عملیات والفجر هشت (عبور از اروند و آزادسازی فاو) راویان در قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیاء (ص)، قرارگاه‌های تابعه (قرارگاه‌های کربلا، نوح و قدس) و یگان‌های عملیاتی و در کنار فرماندهانش حضور داشتند.

 راویان علاوه بر اینکه با نوارهای کاست و دستگاه ضبط صوت تمامی جلسات و مکالمات بی‌سیم را ضبط می‌کردند. دفترچه‌هایی نیز در اختیار داشتند که تمامی رویدادها، اتفاقات و حتی احوالات را از روز نخست تا پایان ماموریت در آن می‌نوشتند. در حین و پس از عملیات نیز با اجازه فرمانده، اسناد و مدارک مربوط به آن عملیات اعم از نامه، کالک، نقشه و… را جمع‌آوری می‌کردند.

قاسم سلیمانی فرمانده یگان ۴۱ ثارالله در عملیات والفجر ۴ (۲۰ مهر سال ۶۲) در حال تشریح طرح مانور لشکر و داود رنجبر راوی مرکز مطالعات در حال ضبط سخنان اوست.

آنان پس از پایان ماموریت و زمانی که به تهران بازمی‌گشتند، براساس آن یادداشت‌ها، نوارها و اسناد و هر آن چیزی که دیده، شنیده و درک کرده بودند اقدام به نگارش گزارش آن عملیات در قرارگاه و یگان مربوطه می‌کردند. البته از عملیات کربلای ۵ به بعد، دو گزارش پس از هر عملیات توسط راویان نگاشته می‌شد که گزارش نخست، گزارش تعجیلی بود و باید بلافاصله پس از پایان ماموریت نوشته می‌شد و گزارش دوم، گزارش تفصیلی بود.

راویان با توجه به اینکه در تمامی لحظات جنگ و نبرد در کنار فرماندهان بودند و هر آنجا که فرماندهان می‌رفتند، باید پا به پای او نیز می‌رفتند، از خطر در امان نبودند و هر لحظه ممکن بود مورد اصابت تیر یا ترکش گلوله و خمپاره‌ای قرار بگیرند. از این رو ۱۷ نفر از راویان مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ در طول دوران دفاع مقدس و طی عملیات‌های مختلف به شهادت رسیدند و بسیاری نیز مجروح و جانباز شدند.

** اسناد منحصر به فرد مرکز اسناد جنگ

نوارهای ضبط شده، دفاتر راویان و گزارش‌های عملیات‌هایی که مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس دارد را در هیچ مرکز دیگری نمی‌توان پیدا کرد و منحصر به فرد است؛ چراکه آن اسناد توسط اعضای آن مرکز تهیه و ثبت شده است و در دوران جنگ، هیچ مرکز و سازمان دیگری اقدام به چنین کاری نکرده است.

نوارهای جلسات و مکالمات فرماندهان دستِ اول‌ترین منابع مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس هستند.

همچنین به دلیل اینکه این اسناد توسط راویان که با مسائل نظامی آشنایی داشتند ثبت و گویاسازی شده است، اسناد به لحاظ تخصصی و عمومی آماده بهره‌برداری هستند و گنگ نیستند.

همانطور که گفته شد تا مدتی که دفتر سیاسی سپاه متولی بخش جنگ و راویان بود، علاوه بر مسئله جنگ، به بخش‌ها و جنبه‌های دیگر جنگ هم می‌پرداخت، اما از سال ۶۲ که همه چیز بر محور جنگ متمرکز شد، بیشتر گرایش راویان هم به بُعد نظامی جنگ معطوف شد. عمده اتفاقات در صحنه نبرد، تحولات نظامی بود و اگر هم به مسائل سیاسی پرداخته می‌شد، در حدی بود که در گفتگوها و جلسات فرماندهان مطرح می‌شد. بنابراین صبغه نظامی داشتن یکی از ویژگی‌های منابع و مدارک موجود در مرکز است.

البته اگرچه منابع مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس منحصر به فرد هستند، اما محدودیت دارند. به هر حال در جنگ، عوامل، تحولات و اتفاقات دیگری بوده است که از چشم راویان و توان ثبت و ضبط آنان دور مانده است.

به طور مثال راویان در ارتباط با مسائل ارتش آنچه که در جلسات و ارتباطات مشترک اتفاق می‌افتاد، منابع را جمع‌آوری می‌کردند، اما آنچه در بدنه ارتش اتفاق می‌افتاد که بخش‌ مهمی از تحولات جنگ است، اسنادی در مرکز نیست. این نقص در مورد رده‌های تخصصی هم وجود دارد.

به طور مثال در رابطه با مهندسی رزمی، بهداری رزمی، لجستیک و پشتیبانی و همچنین مسائل مربوط به نیروی هوایی و دریایی، جنگ شهرها و موضوعاتی از این قبیل منابع مرکز دچار ضعف و کمبود است؛ البته مرکز در حوزه تاریخ شفاهی اقداماتی در رابطه با این موضوعات و رده‌ها در حال انجام است که در بخش دوم گزارش به آن خواهیم پرداخت.

ناصر قاضی‌زاده راوی دفتر سیاسی در حال مصاحبه با یکی از فرماندهان ارتش جمهوری اسلامی در عملیات مشترک فتح‌المبین (۱۵ فروردین ۶۱)

** اسناد دفاع مقدس چیست و چگونه نگهداری می‌شود؟

مجموعه اسناد و مدارکی که راویان در طول عملیات‌ها و در دوران دفاع مقدس ثبت و ضبط کردند، به اضافه آن گزارش‌ها و دفترچه‌ها در آرشیو مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه نگهداری شد. علاوه بر آن هر سند و مدرکی هم که در رابطه با جنگ بود و از گوشه و کنار؛ چه از منابع آشکار و چه از منابع غیرآشکار به دست مرکز می‌رسید، در مرکز آرشیو و نگهداری می‌شد.

از این رو امروزه مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، آرشیو و مخزن بزرگی از اسناد و مدارک جنگ دارد که آن اسناد در ۱۲ گونه دسته‌بندی شده است که نوارها (۳۵ هزار و ۲۱۸ نوار)، دفاتر راویان (یک هزار و ۲۱۵ دفتر)، گزارش‌های عملیات‌ها، اسناد نظامی (۵۰۵ هزار برگ، نامه و گزارشی که توسط فرماندهان جنگ نوشته شده باشد)، کالک‌ها و نقشه‌ها (۱۰ هزار و ۵۸۱ کالک و نقشه)، عکس‌ها (۲۸ هزار و ۳۰۰ قطعه عکس)، فیلم‌ها و نشریات ادواری (۳۸ هزار نسخه) مهمترین آن‌ها هستند.

خانم بغدادی مدیر بخش آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، دو بخش نوارها و دفاتر راویان را مهمترین اسناد می‌داند؛ چرا که بیش از همه مورد استقبال و توجه پژوهشگران و محققان جنگ قرار گرفته است. داود رنجبر از راویان جنگ و از پژوهشگران مرکز نیز معتقد است که نوارها بهترین اسناد هستند، چراکه اطلاعات بسیار خوب و دستِ اولی را به محقق و پژوهشگر می‌دهد.

طبق گفته بغدادی، تاکنون حدود ۲۲ هزار نوار پیاده‌سازی (تبدیل صوت به متن) و گویاسازی شده و پیاده‌سازی باقی نوارها در حال انجام و یا در دستور کار قرار دارد. او می‌گوید: «با توجه به اینکه بیشتر نوارها مربوط به جلسات و مکالمات بی‌سیم است و در آن نوارها افراد بسیاری صحبت می‌کنند و گاهی همهمه به وجود می‌آید و تشخیص شناخت صاحبان صداها دشوار است، پیاده‌سازی هر نوار به صورت دقیق و کامل زمان زیادی می‌برد. البته هر نوار پس از پیاده‌سازی توسط راوی مربوطه یا دیگر راویان گویاسازی می‌شود؛ یعنی صاحبان صداها تشخیص داده می‌شوند و اصطلاحات نظامی و تخصصی در متن پیاده شده بررسی و در صورت نیاز اصلاح می‌شوند.»

در طول دوران جنگ و به خصوص پس از پایان آن، بخش آرشیو مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ اقداماتی را در راستای نگهداری، ارتقای اسناد و امکان بهره‌برداری بهتر انجام داد. از جمله اینکه تمامی کالک‌ها و نقشه‌ها توسط کارشناسان جغرافیایی در یک مقیاس واحد بازتولید و همراه با نسخه اصلی کالک‌ها و نقشه‌ها در آرشیو مرکز ذخیره‌سازی شد.

محل نگهداری کالک‌های بازتولید شده دوران دفاع مقدس

سندهای نظامی نیز باتوجه به کثرت آن در دسته‌بندی‌های مختلف و موضوعی مانند حمله شیمیایی عراق به حلبچه، مهران در جنگ و عملیات کربلای چهار تقسیم‌بندی شد. ضمن اینکه اسناد نظامی به صورت روزانه هم آرشیو شده است. یعنی تمام اسناد مربوط به یک روز می‌توان دریافت کرد. عکس‌ها نیز شناسنامه‌دار شدند و جزئیات هر کدام از عکس‌ها مانند اینکه هر یک از عکس‌ها مربوط به کدام منطقه و چه تاریخی است و چه کسانی در عکس حضور دارند، ثبت شد.

نحوه نگهداری نشریات ادواری در مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس

برای نگهداری بهتر از اسناد و مدارک نیز امکانات و فضای مناسبی تعبیه شده است. نوارها و فیلم‌ها برای اینکه مغناطیس‌شان از بین نرود، در کُمدهای چوبی نگهداری و سالی دو بار دورگردانی می‌شوند. ضمن اینکه از تمامی نوارها و فیلم‌ها یک بار کپی گرفته شده و در کنار اصل نوارها نگهداری می‌شود.

نوارها در کمدهای چوبی نگهداری می‌شوند.

ساختمانی هم که برای نگهداری اسناد و مدارک در نظر گرفته شده است، به لحاظ دما، رطوبت و اطفای حریق شرایط خاصی دارد و این تفاوت را در زمان حضور در ساختمان به خوبی می‌توان حس کرد. به گفته خانم بغدادی شرایط نگهداری اسناد و مدارک، مدام توسط کارشناسان شیمی بررسی می‌شود.

برخی از اسناد کاغذی از ابتدا و یا در طول نگهداری به دلیل مشکلاتی از جمله پارگی، زنگ‌زدگی و یا هر چیز دیگر که آن را آلودگی می‌نامند، نیازمند مرمت است. برای نگهداری بهتر این اسناد، ابتدا آلودگی‌ها رفع می‌شوند و اگر سندی پاره شده است، با کاغذی که هم‌رنگ آن کاغذ است و با استفاده از رنگ‌های طبیعی و چسب تی‌شو، مرمت می‌شود.

تصاویری از مرمت یک سند آلوده

بخشی از مرمت نیز رایانه‌ای انجام می‌شود. تعداد زیادی از اسناد جنگ، بر روی کاغذهای استنسیل هستند که همچون کاغذهای خودپردازها و عابربانک‌ها، نوشته‌های روی آن پس از مدتی پاک و یا کم‌رنگ شده است. مرمت رایانه‌ای با استفاده از نرم‌افزارها و تکنیک‌های خاص، نوشته‌های روی کاغذ را بازگردانی می‌کند.

** چگونه می‌توان به منابع مرکز اسناد دسترسی پیدا کرد؟

حضور در بخش آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس به دلیل حفظ و نگهداری بهتر اسناد تنها برای کارکنان آن بخش و مدیران مرکز و میهمانان خاص امکان‌پذیر است؛ اما برای اینکه بتوان از آن اسناد به راحتی استفاده کرد و اسناد نیز دچار خدشه نشوند، تمامی اسناد اعم از نوار، فیلم، عکس، نقشه، کالک، سند نظامی و… به محتوای دیجیتال تبدیل شده‌اند. حتی آن اسناد و نوارهایی هم که هنوز گویاسازی نشده‌اند، به حالت دیجیتال درآمده‌اند و نه تنها پژوهشگران که حتی کارکنان آن بخش نیز دیگر در تماس با اصل سند و مدرک نیستند.

تصویری از مخزن نگهداری اسناد

همچنین باتوجه به اینکه دو ساختمان اصلی مرکز که در خیابان‌ ظفر و در نزدیکی میدان هفت تیر قرار دارد و از ساختمان آرشیو اسناد که در محل نظامی و حفاظت‌شده قرار دارد، جداست، سامانه‌ای برای جستجو و دستیابی به اسناد تعبیه شده و قابل استفاده داخلی در مرکز است.

پژوهشگران و محققان مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، با جستجو در این سامانه، فایل‌های دیجیتال اسناد مورد نیاز را دریافت می‌کنند که می‌توانند آن فایل‌ها را برای خود چاپ کنند.

پژوهشگران و محققانی هم که کارمند مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس نیستند، با نامه‌نگاری با مدیریت مرکز می‌توانند به اسناد دسترسی پیدا کنند. بغدادی می‌گوید: «در دوره مدیریت جدید یعنی مدیریت آقای نائینی دسترسی به اسناد برای پژوهشگران بیرونی فراهم شده است و افراد و سازمان‌ها به خصوص بخش‌های مختلف سپاه همچون سازمان‌های حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان‌ها با یک نامه‌نگاری می‌توانند به اسناد دسترسی پیدا کنند.»

البته اینکه یک پژوهشگر مستقل شناخته‌شده و یا کمتر شده شناخته شده چه مقدار می‌تواند به این اسناد دسترسی پیدا کند نیازمند ارزیابی است، اما گلعلی بابایی از پژوهشگران و نویسندگان مطرح حوزه دفاع مقدس می‌گوید: «بعد از این که آقای نائینی به مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس آمد درِ مرکز را به روی همه باز کرد… البته طبیعتاً دسترسی برای افرادی که کار شخصی می‌کنند کمی سخت‌تر است. اصولاً دسترسی به اسناد سخت است و چندان آسان نیست ولی الآن با شکلی که در مرکز اسناد به وجود آمده خیلی آسان‌تر شده و راحت‌تر می‌توان به اسناد دسترسی پیدا کرد.»

البته تعدادی از اسناد نیز بر روی پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس به نشانی اینترنتی http://www.defamoghaddas.ir بارگذاری شده که برای عموم مردم قابل دسترسی است.

** آیا اسناد مرکز طبقه‌بندی شده است؟

در سال‌های گذشته بحث‌های بسیاری در مورد اینکه آیا اسنادی هم از جنگ است که همچنان طبقه‌بندی محرمانه داشته باشد، مطرح شده است. بغدادی می‌گوید: «اسناد محرمانه بسیاری در مرکز وجود داشتند که با گذشت زمان، طبقه‌بندی خود را از دست دادند، اما همچنان اسنادی هستند که طبقه‌بندی دارند و امکان انتشار آنان و دسترسی برای همه وجود ندارد.»