چهل سال گذشته است، چهل سال… گوهری بس گرانبها و عزیز، در اطرافمان بوده، اما از آن غافل و از برکتش محروم بودیم. گوهری درخشان از دریای زلال قرآن حکیم، گوهری نورانی از جنس کتاب نور، چهل سال خاک خورد و فقدانش، مردم تشنه معارف قرآن و اهلبیت را آزار داد. گوهری بیمثلومانند بهنام «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن».

روزهای آخر تابستان ۱۳۵۳، امام جماعت مسجد کوچک و نیمه‌کاره امام حسن مجتبی، در انتهای بازار سرشور مشهد، با شروع ماه رمضان، برنامه جدیدی برای مسجد می‌ریزد. سیّدعلی خامنه‌ایِ سی و پنج ساله، با آن قد رشید و چشمان نافذش، بنا می‌کند که هر روز ِماه مبارک، بعد از نماز ظهر و عصر، قرآن به دست، پشت تریبون بایستد، و یک ساعت، با حرارت سخنرانی کند، با موضوع «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن».

با شروع جلسات، شهر مشهد به‌هم می ریزد. در آخرین روزهای تابستان، وقت نماز ظهر، که معمولاً شهر خلوت می‌شود و مردم به استراحتی چند ساعته تن می‌دهند، در گوشه‌ای از شهر، جنب و جوشی عجیب برپاست. مردم، از پیر و جوان و زن و مرد، از راههای دور و نزدیک، در هوای گرم ظهرها، با زبان‌های خشک روزه‌دار، در حرکتند به سمت مسجد کوچک و نیمه‌کاره امام حسن. همه مشتاقانه خود را به این مسجد کوچک و نیمه‌کاره میرسانند تا از سفره پربرکت معارفی که سیّد جوان در بهترین ماه خدا برایشان پهن کرده است، بهره‌ها ببرند و تشنگی‌هایشان را فرو بنشانند.

هر روز به تعداد مستمعان این روحانی جوان اضافه و مجلسش شلوغ‌تر می‌شود. حتی دیگر در گاراژ بسیار بزرگ پشت مسجد هم جایی برای نشستن پیدا نمی‌شود. چشم که می‌گردانی، می‌بینی از همه قشری هم پای منبرش، پای کلاس درسش نشسته‌اند: طلبه، دانشجو، دانش‌آموز، کاسب، اهل محل، دختر، پسر؛ و اکثراً هم جوان.

در جلسه سیّدعلی آقای خامنه‌ای، همه چیز نو و جدید است. قبل از شروع جلسه، به هر نفر برگ‌های کپی‌شده می‌دهند که در آن خلاصه‌ای از مباحث جلسه نوشته شده. سخنران، برخلاف معمول، روی منبر نمی‌نشیند؛ پشت تریبون می‌ایستد و هر روز، با زبان روزه، بیش از یک ساعت، با حرارت و صدای بلند صحبت می‌کند. بعد از سخنرانی، یک قاری قرآن، در جایگاهی که روی منبر برایش آماده کرده‌اند، می‌نشیند و آیاتِ مطرح شده در آن جلسه را با صوت و لحن زیبا قرائت می‌کند. جلسه سخنرانیِ مسجد، بیشتر به یک کلاسِ آموزشی شباهت دارد تا یک جلسه سخنرانی ِمعمولی.

سالها، سالهای خفقان و استبداد و دیکتاتوری رژیم پهلوی، سالهای سیاه شکنجه و کشتنِ زیر شکنجه است. در این سالهای تاریک ـ که امام خمینی را تبعید کرده‌اند ـ در هیچ محفل دینی‌ای، نمی‌شود کوچکترین حرف یا حتی اشاره‌ای به موضوعات حساسِ رژیم طاغوت کرد. ساواک در اوج اقتدار است و همه جا جاسوس دارد. خواندن آیاتِ مربوط به جهاد و مبارزه جرم است و اگر سخنرانی، در آیه‌ای نام بنی‌اسرائیل را بیاورد و اشارهای به اسرائیل بکند، مجلسش تعطیل و خودش زندانی می شود. بااین همه، روحانی جوان ِمسجد امام حسن، به سن جوانی، پیر مبارزه است. این شاگرد مکتب امام رضا می داند چطور سخنرانی کند و جلسه را اداره بکند که گرفتار گرگ های هار ساواک نشود. او در نهایت کیاست و درایت، معبری باز می کند برای رساندن نورِ کلام خدا، به امت دور مانده از قرآن.

آقای خامنه‌ای با دقت و زیرکی تمام، مجموعه اعتقادات و عقاید اسلامی را از زبان، قرآن طوری بیان می کند که مردم علاوه بر ساختن دوباره اعتقادات خود بر اساس معارف قرآن، به فکر ایجاد کردن جامعه اسلامی نیز می افتند! سیّد جوان، مباحثش را از ایمان شروع کرده، به توحید رسانده، و بعد با مطرح کردن نبوت و ولایت ـ و با تمام شدن ماه رمضان ـ این دوره اعتقادی ناب و بی نظیر را به پایان می رساند. سیّد جوان در این جلسات توانست با کاشتن بذر ِایمان آگاهانه در قلب و جان جوانان مشهد، آنان را با قرآن آشتی دهد. و قرآن عزیز را از غربتِ طاقچه ها و سفره های عقد و مجالس ختم، درآورده و در اختیار جوانان بگذارد.

سالهای سال، عده ای که فهم درستی از دین نداشتند، با افکار خشک خود مردم را به بهانه ها و معاذیر مختلف از قرآن دور نگه داشته بودند که مثلاً فهم قرآن کار مردم عادی نیست و فقط قرآن را باید به امید ثوابش خواند و این حرفها. حرفهایی که حکومتها از آن استقبال می کردند. اما سیّدعلی آقای خامنه‌ای اینها را یا توطئه دشمن می دانست یا کج‌فهمی‌های خواص.

خودش مجذوب قرآن بود، عاشق قرآن بود، فدایی قرآن بود، و کمر بسته بود که مهجوریت قرآن را از بین ببرد. یکّه و تنها، با قامتی رشید، با کلامی گرم و گیرا، قرآن به دست می گرفت، پشت تریبون می ایستاد، و تمام وجودش را وقف کلمات الهی می کرد. می خواست اندیشه ناب اسلامی را دوباره، از دل ناب‌ترین متن الهی احیا کند و قرآن را به قلب و عمل مردم ِمسلمان بازگرداند. او بر سر طاغوت‌هایی که بنایشان محو کامل محتوای معجزه ابدی خاتم پیغمبران و محدود کردن آن به جلدی و اوراقی بود، اینچنین فریاد میزد که:

«واى به حال آنهایى که مردم را از قرآن دور مى کنند، از قرآن مى رَمانند، به بهانه ها و معاذیر گوناگون، نمى گذارند مردم قرآن را باز کنند به قصد فهمیدن، وای به حالشان! و شما بدانید برادران و خواهران، که امروز سر و کار ما با قرآن است. همانطوری که پیغمبر خدا فرموده است: «فَاِذَا التَبَسَت عَلَیکُمُ الفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیلِ المُظلِمِ فَعَلَیکُم بِالقُرآنِ» آن روزى که فتنه ها مثل پاره هاى شب سیاه بر زندگى شما سایه بیفکند، بر شما باد به قرآن. کِى است آن روز؟ فتنه هاى تاریکِ مثل شب را نمى بینیم؟ راههاى عوضى را درمقابل چشم هاى نابینا و نزدیک‌بینمان مشاهده نمى کنیم؟ دزدان و غولها و راهزنها را از هرسویى و به هرشکلى، چشم بینا نمى بیند؟ پس کِى باید به قرآن رجوع کرد؟ برای کِى است؟ برای وقتىکه امام زمان صلوات الله علیه بیاید؟ او که خودش قرآن ناطق است؛ امروز روزىست که به قرآن مراجعه باید بکنیم.»

سرانجام، چند ماه پس از پایان یافتن جلسات طرح کلی در مسجد امام حسن، و پیرو جلسات شرح نهج البلاغه، سیّدعلی آقای خامنه‌ای دستگیر شده و راهی پایتختِ ستم می‌شود؛ راهیِ یکی از مخوف‌ترین شکنجه‌گاههای آن روزِ دنیا: «کمیته مشترک ضد خرابکاری».

حالا چهل سال از آن ماه رمضانِ فراموش نشدنی گذشته است و در این چهل سال، آن دریای معارف قرآنی، فقط در سینه همان چند هزار مستمع مشهدی باقی ماند و باقیِ تشنگان از آن بی بهره بودند. چهل سال، از آن معارفِ ناب قرآنی، فقط خبری مانده بود و نشانی ـ آنقدر که از بودنش مطمئن شویم ـ کتابچه‌ای بهنام «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن».

آری! چهل سال دیر شد و از دست رفت. اما باز هم این سجده شکر دارد که بالاخره بعد از گذشت این همه سال، گرد و غبار از این گنجینه برگرفته شد و آن گوهر نورانی، شاداب و پر نشاط، سر برآورد و جلوه‌گر شد. الحمدلله…

قدمت چهل ساله، وقار و جذبه‌اش را بالا برده، و تازگی و جوانی، از هر کلمه‌اش می بارد. آغوش باز کنیم برای این مهمانِ عزیز چهل سال در راه مانده. گنجینه «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» از دل سالهای تاریک و سیاه و سراسر خفقان، برای امروز و فردا و فرداها، رسیده است تا قلبها را روشن کند. دریغ از سالهایی که گذشت…

کتابچه «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن»

«طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» پنجمین اثر مکتوب حضرت آیت الله خامنه‌ای بود که قبل از انقلاب، در سال ۱۳۵۴ به چاپ رسید.

این کتابچه مجموعه همان پلی‌کپی‌هایی بود که در جلسات روزانه ماه رمضان مسجد امام حسن در سال ۱۳۵۳ در اختیار حاضران قرار داده مى‏شد؛ به علاوه مقدمه‌ای که خود معظم‌له، قبل از چاپ بر آن نوشته بودند. مقدمه‌ای که در آن به خوبی ضرورت و لزوم ارائه طرحی کلی از اندیشه اسلامی مبتنی بر قرآن، بیان، و اهداف و ثمرات آن ذکر و دستاوردهایش برای مخاطب توضیح داده شده است. اما بعد از خواندن چنین مقدمه‌ای و رجوع به محتوا، خواننده متحیر می‌ماند که این مقدمه برای این کتاب است؟ افقی به این بلندی ترسیم شده برای این کتابچه مختصر؟

و جالب اینکه متن همین کتابچه نیز در عین مختصر و موجز بودن، ابعاد فردی و اجتماعی دین را درست در کنار هم قرار داده و برداشتی نو و بدیع از قرآن ارائه کرده است. به نظر نمی رسد برای چهل سال قبل باشد. ارجاعش به آیات، با عرف کتابها متفاوت است. به جای استناد به یک آیه، یک دسته آیه را انتخاب کرده است. کتابچه‌ای به ظاهر مختصر، اما با محتوایی عمیق.

مخاطبِ تشنه که با مطالعه این کتابچه، جرعه‌ای نوشیده است، مشتاق یافتن سرچشمه است: اگر این خلاصه آن جلسات است، پس خود جلسات چیست! این کتابچه با تصویر جلساتی که در مقدمه ترسیم شده بود، فاصله‌ها داشت. تصویری از گوهری که مخفی بودنش مایه حسرت و حرمان بود. و این عطش وقتی بیشتر می‌شد که می‌شنیدیم آن جلسات تا چه اندازه مورد توجه خود آقاست:

«من در مشهد یک بحثى کردم در باب ولایت، یک برداشت جدیدى از کلمه ولایت و مسئله ولایت؛ ماه رمضان بود و بحث‌هایى براى جوانها مى‌کردیم، آن وقت ها راجعبه توحید و نبوت و چه و ازجمله ولایت. یک بحث قرآنى خیلى خوب و کاملى بود، بعد هم چاپ شد؛ یعنى خلاصه‌اش هم یک جایى چاپ شد. اصل سخنرانی‌ها هم بعد از انقلاب درآوردند چاپ کردند. بحثهاى خوبى است بحثهاى جالبى است. من حالا هم که نگاه مى‌کنم مى‌بینم بحثهاى عمیقى است این بحثها.»

اگرچه بعد از انقلاب محتوای شش جلسه از بیست وهشت جلسه این مجموعه، پس از پیاده سازی در قالب جزوه‌ای با عنوان «ولایت» توسط حزب جمهوری اسلامی در سال ۶۰ به چاپ رسیده است، اما همان هم الان خیلی در دسترس نیست.

ما نیز چنین سرگشته و شیدا، همان کتابچه را ورق می‌زدیم. کار ما نبود رفتن و پیدا کردنش. این بود که دست به دامان حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا شدیم، همان آقایی که شاهد و ناظر برگزاری آن جلسات بودند، و توفیق دهنده به سخنران و مستمعین. می‌دانستیم اگر خبری شود از مشهد است.

نحوه دستیابی صهـبا به نوارهای جلسات

مدتها، دستیابی به محتوای این جلسات، یکی از آرزوها و دعاهای قلبی‌مان بود که روزی، مصاحبه‌ای دیدیم از آقای سادات فاطمی درباره فعالیت قرآنیشان پیش از انقلاب، و درباره مرکز نوارفروشی‌ای که در خیابان سناباد داشتند. ایشان از قاریان و اساتید قرآنی ممتاز کشور هستند که در دوران قبل از انقلاب، از یاران و نزدیکان و معتمدان مقام معظم رهبری بودند و بعد از انقلاب نیز همچنان مورد توجه و عنایت ایشان قرار دارند.

آقای سادات فاطمی در مصاحبه خود، به احیاگری های قرآنی مقام معظم رهبری در آن دوره اشاره کرده بودند. البته هر کس دیگری هم که بود و می خواست از قرآن و فعالیت قرآنی در آن دوره سخنی بگوید، سخنش به حضرت آقا و جلساتشان، و در میان همه آنها، به طرح کلی می‌رسید. در جایی از مصاحبه نیز اشاره به جلسات طرح کلی داشتند و تصریح کرده بودند که مسئول ضبط صوت جلسات بوده‌اند. درنگ نکردیم. به مشهد رفتیم. هیچ نشانی نداشتیم جز مسجد امام حسن مجتبی و مسجد کرامت. هنگام نماز، به مسجد رفتیم و دنبال پیرمردها و قدیمی‌ها گشتیم. سراغ آقای سادات فاطمی را گرفتیم، نشانی مساجد دیگر را دادند. از این مسجد به آن مسجد. آنجا متوجه شدیم که بین دو برادر، آقا سید مرتضی و آقا سید جواد، باید دنبال آقا سید مرتضی بگردیم. بالاخره پرسوجوها به نتیجه رسید و وارد محل کار یا بهتر بگوییم، مرکز آموزش قرآن آقای فاطمی شدیم.

از مصاحبه ایشان ذکری به میان آوردیم و از صوت جلسات طرح کلی پرسیدیم. ایشان فرمودند که صوت همه جلسات ضبط شده، کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی هم چاپ شده و از آن کتاب می‌توان به محتوای جلسات، دست پیدا کرد. وقتی به ایشان عرض کردیم که آن کتاب، تنها شامل محتوای پلی‌کپی‌ها می‌شود و از متن جلسات خالی است، متعجبانه افسوس خوردند. برایشان قابل تصور نبود که قریب چهل سال از آن روزها می‌گذرد و مردم از محتوای آن جلسات بی‌بهره‌اند. از ایشان پرسیدیم که نوارها را در اختیار دارند یا خیر. جواب مثبت بود، اما ریل‌ها ـ که همان اصل سندها بود ـ به مراکز اصلی نگهداری اسناد مربوط به معظم له رفته بود و تنها یک کپی از کاست آن جلسات موجود بود.

آقای فاطمی بدون هیچگونه چشم‌داشتی، آن نوارهای کاست را در اختیار ما قرار دادند و ما نیز هیچگاه نتوانستیم آنطور که باید، از ایشان تشکر کنیم. ایشان متواضعانه همان کاری را انجام دادند که چهل سال قبل، به ایشان محوّل شده بود: نشر و تکثیر نوارها به معتمدان. گویی بعد از سالهای سال، دوباره یک نفر از راه دور، به مرکز پخش نوارهای مذهبی آمده تا نوارهای آقای خامنه‌ای را تهیه کند؛ و ایشان همان کاری را کردند که سالهای قبل از انقلاب می‌کردند. خداوند حافظ وجود نورانی و قرآنیشان باشد.

ارزش و جایگاه کتاب

مخاطبی که کتابچه «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» را خوانده باشد، به ارزش و جایگاه کتاب کم و بیش آگاه است. ارزش محتوایی این کتاب با دقت در مطالعه، مرور و چندبارخوانی و مطالعه‌های جنبی، برای مخاطب بیش از پیش آشکار خواهد شد.

اینجا، برآنیم با ذکر مختصری از مشخصات کتاب، خواننده گرامی را به اهمیت انتشار و مطالعه آن آگاه کنیم تا با آگاهی از ارزش محتوای کتاب، زمان مناسب و کافی به مطالعه آن اختصاص دهد و با دقت و تیزبینی مشغول مطالعه شود.

کتاب حاضر کتابی منحصر به فرد در ارائه درست و کامل از اندیشه اسلامی است. این کتاب با کتاب‌های متعددی که با عنوان اندیشه اسلامی یا اصول عقاید به رشته تحریر درآمده‌اند متفاوت است. این کتابها اصول اعتقادی دین را بیشتر به عنوان مفاهیم ذهنی تلقّی کرده و در مقام اثبات درستی این اصول و پاسخگویی به شبهات مطرح شده، هستند. برخلاف این کتابها، «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» مباحث ضروری دین را به گونه‌ای تعهدآفرین معرفی کرده است. یعنی در کتاب، اصول اساسیِ اعتقادی دین، مبتنی بر آیات قرآن به مخاطب عرضه شده است، به طوری که این اصول اعتقادی از سطح مفاهیمی ذهنی خارج شده و رنگ و بوی عملی گرفته‌اند.

بنابراین، اولین ویژگی همین است که این کتاب از جنس کتاب‌های کلامی نیست که روند اثبات و نفی در پیش گرفته باشد، بلکه اصول اصلی اندیشه اسلامی را از روی آیات قرآن و بر مبنای توضیح مسائل ضروری دین ـ مسائلی که آگاهی از آنها برای سعادت انسانها مفید است ـ تبیین کرده است.

دومین ویژگی کتاب، ارائه نمایی کلی از اندیشه اسلامی به جهانیان است، نه فقط مسلمانان، بلکه یکایک انسانها، چه موحد و چه غیر موحد. هر کس، با هر ایده و تفکری، می‌تواند مخاطب این کتاب باشد. چون روند بحث و نکات عرضه شده در کتاب، آنچنان منطقی و دور از هرگونه تعصب ورزی است که مورد پسند هر عقل سلیمی قرار خواهد گرفت.

سومین ویژگی کتاب این است که در آن تعریفی دوباره از دین به مخاطب داده است. تعریفی که دین را تنها مجموعه‌ای از اصول فکری یا عملیِ مجزا نمی‌داند، بلکه آن را مجموعه‌ای متحد تعریف می‌کند که با نظمی خاص در کنار هم قرار گرفته‌اند.

این کتاب سندی است گویا از اقدامات حضرت آیت الله خامنه‌ای در راستای احیای تفکر اسلامی. سالها بود که تفکر اسلامی، به دلیل دوری از قرآن و عترت رنگ باخته بود. مفاهیم دینی از معانی حقیقی خود تهی شده و جز پوسته ای از آن چیزی باقی نمانده بود. دین، نظام و مکتبی جامع نبود. بیشترِ معارف قرآنی در حوزه عملِ فردی معنا و تبیین می شد و سخن از اصول عقایدی بود که ـ با تمام شقوق و ظرایف مختلفش ـ از محدوده ذهن فراتر نمی رفت. گرچه، حرکتها و سخن برخی از اندیشمندان اسلامی، نگاهها را دوباره متوجه اسلام و مفاهیم عمیق آن کرده بود، اما آنچه کم بود یا نبود، طرحی جامع از دین بود. طرحی که دین را فقط در حوزه فردی تعریف نکند و آن را ناظر به عمل بداند؛ از ضروریات و اصول دین و ارتباط آنها با هم حرف بزند؛ از تأثیرات دین بر سرنوشت جوامع بحث کند؛ و اینکه بتواند خلأ فکری مسلمانان را در برابر مکاتب پوچ و خالی بشری پر کند و زمینه را برای نفوذ اسلام در میان جوامع و آزاداندیشان فراهم آورد.

حضرت امام خمینی(ره) قطعاً احیاگر اسلام در این عصر بود. با شروع نهضتِ امام، نام اسلام دوباره بر سرِ زبانها افتاد و قلوب خموده مسلمین بیدار شد. بعد از تبعید حضرت امام این شور و علاقه ایجاد شده برای شاگردان مجاهد امام بستری بود برای کار عمیق فکری و ایمانی. برای ساختن زیربنایی محکم از تفکر ناب اسلام محمدی.

ارائه چنین طرحی میسر نبود، مگر از متفکری آگاه و مسئول، آشنا به مفاهیم قرآن و آگاه از مقصود و مقصد دین. حضرت آیت الله خامنه‌ای با احساس این خلأ و نیاز در جامعه، و با اشراف به آثار اندیشمندان اسلامی و مراوده با عالمان زمان‌شناس عصر، همچون شهید مطهری و با تسلط و تمسّک به قرآن، مباحث «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» را در ماه مبارک رمضان مطرح کردند؛ مباحثی که به دلیل ارائه نگاهی جامع از تفکر توحیدی و با در نظر داشتن شئون مختلف زندگی بشر، بابی است برای ورود به حوزه تفکر اسلامی. این چهارمین ویژگی برای این کتاب است.

پنجمین ویژگی کتاب، بازتاب نگاه نو و بدیع ایشان به مفاهیم دینی است. اگرچه کلمات کلماتی هستند که مکرر به گوش شنونده رسیده است، اما در کلام ایشان جانی تازه می گیرند. نگاهی که به مفاهیم دینی ابعادی تازه می بخشید و در آن روزگار مورد انتقاد قرار می گرفت: «یک عدهاى در مشهد جنجال علیه من به راه انداختند که چرا در زیر کلمه «ولایت»، فلانى، این حرفها را زده؛ درحالى که این، انکار آن ولایتى که آنها مى گفتند که نبود. آنها مى گفتند ولایت یعنى محبت. خب ما محبت ائمه را که قبول داریم، ولایت یعنى اعتقاد به امامت على علیه السلام . این را که ما قبول داشتیم. یک چیزهایى علاوه بر اینها ما از کلمه ولایت پیدا کرده بودیم. من آیات ولایت را در قرآن جمع کردم. آیاتى که در آن کلمه ولایت به کار رفته است، «هُنالِکَ الوَلایَـهُ لِلهِ»  مثلاً فرض کنید و آیات متعددى را؛ از این آیات یک برداشت جدیدى از کلمه ولایت را من عرضه کردم، مطرح کردم. خب، این باید مغتنم شمرده بشود. در عالم پزشکى اگر یک نفرى بیاید، فرض بفرمایید درباره حصبه یک ایده جدیدى را مطرح کند که اضافه بر معلومات قبلى باشد، با او چه جورى رفتار مى کنند؟ خب احترامش مى کنند، تکریمش مى کنند، تشکر از او مى کنند. در مسائل دینى اگر حرف جدیدى مطرح مى شد، یک برداشت نویى در یک مسئله‌اى مطرح مى‌شد، ولو اینکه حرفهاى گذشته را تخطئه نمى کرد، همین قدر که نو بود، با آن یک عده‌اى بنا مى‌کردند مخالفت کردن، الان هم این حالت هنوز در یک عدهاى هست.»

ششمین ویژگی کتاب، انطباق مباحث آن با سیره سیاسیـ مبارزاتی ائمه علیهما لسلام برای برقراری حکومت اسلامی است. دیدگاه ایشان نسبت به زندگی ائمه ـ که در کتاب انسان ۲۵۰ ساله جمع آوری شده است ـ سبب شده بود تا ایشان در میدان مبارزه همواره سه نکته را مد نظر قرار دهند: اول، تبیین اسلام به شکل درست؛ دوم، سخن از جامعه اسلامی و حکومت علوی؛ و سوم، صحبت از حاکم جامعه اسلامی و  توجه دادنِ مردم به مصداق فعلی آن بود. این کتاب نمونه ای است از شیوه مبارزه زیرکانه ایشان در آن دوران سیاه.

«در رژیم گذشته، آن وقتى که کار خیلى بر ما سخت مى شد و من در مسجد کرامت یا مسجد امام حسن مشهد سخنرانى مى کردم، مطلبى را که فکر مى کردم دانستن آن براى نظام و رژیم به شدت مضر است، بدون اینکه اندک اشاره‌اى به دستگاه بکنم، مطرح مى کردم. هیچ گوشه و کنایه‌اى هم مطلقا به دستگاه نمى زدم. مثلا فرض کنید آن زمان مى گفتیم «حکومت علوى»! اگر مى گفتیم حکومت اسلامى، حساس مى شدند! مى گفتیم «نظام علوى» یا «حکومت علوى». در بحث هاى آن وقت من، از اینگونه تعابیر پر بود. کانه دیلم را مى دادیم زیر ریشه دستگاه تا آن را با یک فشار بیرون بکشیم. دستگاه هم ملتفت نبود؛ چون به تنه او، هیچگونه برنمىخورد.»

ویژگی هفتم کتاب، توجه ویژه آن است به درد اصلی جوامع بشری ومسلمانها: ضعف ایمان. ایشان با غور در آیات مختلف قرآن، حقیقت ایمان را به مخاطبان خود معرفی می کنند؛ و تشریح می کنند که این باور آگاهانه و تعهدآور، اگر درست شناخته شود، همچون روحی که جسم را به حرکت درمیآورد، عقاید را به صحنه زندگی و اجتماعات بشری وارد کرده و آنگاه، این ایمان، انسانساز و جامعه ساز خواهد شد.

هشتمین ویژگی کتاب، وحدت آفرین بودن مباحث آن است برای امت اسلامی. معظم‌له در آن زمان با بصیرتی که داشتند، دستهای پنهان استعمار را در ایجاد اختلاف بین امت اسلامی به خوبی می دیدند؛ لذا با تکیه بر اصول اساسی اعتقادی اسلام، مانند توحید و دقت به ابعاد آنها، زمینه وحدت امت اسلامی را در برابر طاغوت های زمان، فراهم آورده‌اند.

کوشش و تلاش معظم‌له برای آموزش شیوه تدبر و تعمق در قرآن به مخاطبان، نهمین ویژگی کتاب است. ایشان عموماً برای بحثهای خود دسته‌ای از آیات را انتخاب میکرده‌اند. و ضمن ترجمه آیات، مخاطبان را ترغیب به پیدا کردن رابطه آیات با یکدیگر می کردند. ایشان هنگام ترجمه و شرح آیات، گام به گام با مخاطب پیش رفته و او را به تأمل و کشف ارتباط آیات دعوت می کنند. و با برداشتی که از آیات دارند، در مخاطب نگاهی نو نسبت به قرآن ایجاد می کنند.

دهمین ویژگی کتاب، توجه خاص حضرت آیت الله خامنه‌ای به جوانان است. آنچه که از بیانات ایشان در این سلسله از دروس برمی‌آ‌ید، این است که مخاطب اصلی این جلسات، عموماً قشر جوان هستند.

«من به شما عزیزان جوان دانشجو که نگاه می کنم، مسجد کرامت و مسجد امام حسن مجتبى را به یاد مى آورم؛ که آنجا هم همین شماها ـ شماهاى سى وپنج سال قبل ـ مى نشستید و درس تفسیر قرآن و تفسیر نهج البلاغه و مبانى نهضت اسلامى، مذاکره و بحث می شد، نوشته می شد و گفته می شد. چوبش را هم می خوردیم؛ هم شما می خوردید، هم ما می خوردیم. دستگاه جبّار طاغوت، آن روز تحمل نمی کرد که یک طلبه با جمعى دانشجو بنشینند و از دین حرف بزنند؛ به خصوص که محفل دانشجویى ما آن روز، محفل گرمى هم بود؛ محفل پرجمعیت و متراکمى بود. البته این جمعیت هایى که امروز شما بعد از انقلاب مىبینید، قبل از انقلاب در هیچ جا و به هیچ مناسبتى شکل پیدا نمی کرد، اما نسبت به جلسات و اجتماعات آن روز، هیچ اجتماعى شاید در کشور ـ اجتماع دانشجویی ـ به یکپارچگى، یکدستى و تراکم اجتماع مسجد امام حسن یا مسجد کرامت که بنده آنجا درس تفسیر براى دانشجوها می گفتم، وجود نداشت.»

ورای همه ویژگی‌های منحصر به فردی که ذکر شد، اهمیت این کتاب در میان آثار معظم له، از دو جنبه است:

جنبه اول اینکه، محتوای این جلسات از ابتدا تا انتها، همه با نظر معظم له تنظیم یافته است. از انتخاب عنوان «طرح کلی  اندیشه اسلامی در قرآن» برای مجموعه جلسات و کتابچه‌ای که چاپ شده است، ترتیب بخش های ایمان، توحید، نبوت و ولایت، انتخاب عنوان برای هر جلسه، نحوه ورود و خروج به بحث، انتخاب آیات و غیره، همه با نظر ایشان بوده است.

جنبه دوم اینکه، می توان گفت مبحث ضروری و مهمی نیست که در این مجموعه به آن اشاره نشده باشد. از این مهمتر اینکه این طرح، درحقیقت بازگوکننده نظام فکری معظم له است. ایشان در طی این جلسات، پایه‌های نظام فکری خود را که برگرفته از آیات قرآن و سیره ائمه است تبیین کرده‌اند. درستی این ادعا زمانی بیشتر معلوم می شود که با نگاهی دقیق، بیانات معظم له و جهت‌گیری‌های ایشان در این سالها را بررسی کنیم. خطی کلی و اساسی دیده نمی شود، مگر اینکه ریشه در این نظام ترسیم شده داشته باشد. حتی آیات مطرح شده در این سلسله جلسات، جزو آیاتی هستند که ایشان به طور معمول در بیاناتشان به کار می برند. لذا مخاطب با مطالعه کتاب حاضر، گامی مهم در راستای آشنایی با نظام فکری معظمله برداشته است.

«من چند سال قبل به مشهد رفته بودم؛ یکى از رفقاى قدیمى ما ـ که پاى بحث هاى خصوصى و عمومى ما خیلى بوده است و الآن هم او را زیاد مى بینم ـ نوارى به من داد و گفت خواهش مى کنم شما این نوار را همینطور که در ماشین نشسته‌اید، گوش کنید. گفتم خیلى خوب. نوار را گذاشتم، دیدم او در سخنرانی‌هاى دوره‌هاى طولانى من گشته است و از هر کدام تکّه‌اى را انتخاب کرده که در آن، تصویر آینده و وعده به آینده و حکومت علوى وجود دارد و از من مى خواهد بپرسد الآن هم همان تصویر را در ذهن دارید؟ البته اِشکال او وارد نبود. من، بعد خودش را دیدم و به او گفتم این اشکال وارد نیست. الآن هم اگر بخواهم در آن مقام حرف بزنم، همان حرفها را مى زنم و حرفم عوض نشده است.

بنده یک ماهِ رمضان در مسجد امام حسنِ مشهد سخنرانىِ مستمرِّ سى جلسه‌اى داشتم ..آن زمان به ضبط سخنرانی ها خیلى اهمیت داده نمى شد؛ اما استثنائاً همه این سى سخنرانى ضبط شده است. این سخنرانی ها منبع خوبى براى مچ‌گیرى ماست! در آن سخنرانیها راجع به توحید، امامت، ولایت، نبوّت و سایر مباحث اساسى بحث شده است که الآن هم آنها را تأیید مى کنم. اینها پایه‌هاى فکرى براى ایجاد یک نظام اسلامى بود؛ اگرچه ما آن موقع امیدوار نبودیم که نظام اسلامى شش، هفت سال دیگر محقّق شود. مى گفتیم اگر پنجاه سال دیگر هم ایجاد نشود، بالاخره پایه‌هاى فکرى‌اش اینهاست. آن کار، جهت دادن به فکر نسل جوانِ آن روز بود.»

غرفه موسسه صهبای جهادی در نمایشگاه کتاب

با برشمردن ویژگی های منحصر به فرد «طرح کلی  اندیشه اسلامی در قرآن»، پَر واضح است که کتاب حاضر، از لحاظ محتوا، کتابی است بسیار غنی. به دلیل کمبود وقت، پیش‌آمده که معظم‌له از کنار یک مطلب، تنها با یک اشاره عبور کرده‌اند، حال آنکه مطلب نیازمند شرح بیشتری بوده است. تکثّر این موارد و ارجاع حضار ـ توسط معظم له هنگام برگزاری جلسات ـ به قرآن و منابع روایی، موجب شد تا تصمیم به تهیه درسنامه این کتاب بگیریم.

درسنامه کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، «تشریح تبیینی» مفاهیمی است که ایشان در این کتاب مبسوط یا مختصر مطرح کرده‌اند. در تشریح تبیینی مفاهیم، علاوه بر استمداد از آیات قرآن، از روایات معتبر، به ویژه کلام امیرالمؤمنین در نهج البلاغه و ادعیه، به خصوص صحیفه سجادیه بهره گرفته و در قسمت های مناسب، نکات لغوی و تاریخی مرتبط ذکر می شود.

بنا بر تصریح معظم له در همین جلسات، نظر ِمبارک ایشان، پیش از آغاز جلسات بر این بوده که علاوه بر مطالبی که حالا در کتاب وجود دارند، گفتاری در مورد معاد نیز داشته باشند. از آنجا که معظم له به دلیل کمبود وقت موفق به ارائه این مبحث نشدند، در نظر است فصلی با عنوان «معاد» در درسنامه داشته باشیم و با دیگر بیانات معظم له این فصل را بازسازی کنیم.

درسنامه کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، خودآموزی خواهد بود برای علاقه مندانی که می خواهند با مباحث کتاب، عمیق‌تر و پردامنه‌تر آشنا شوند و کمک‌کاری برای معلمانی که قصد تدریس آن را دارند. لذا از ساختاری آموزشی در ارائه مطلب، برای کمک به امر آموزش و تمرین هایی برای یادگیری بهتر فراگیرنده مباحث برخوردار است.

سبک تنظیم کتاب

مخاطب نباید فراموش کند که این محتوای تازه و بدیع، چهل سال قبل تنظیم شده است. اینگونه، عظمت کار و بزرگی اندیشه صاحب کتاب بیشتر خودنمایی می کند. برای این کار سعی کردیم ظاهر کتاب، آن مقدار که مقدور است و به محتوای کتاب ضرری نمی رساند، مشابه کتاب های آن زمان باشد؛ و قلم، صفحه‌آرایی، صفحات ابتدایی جلسات، رنگ کاغذ، و رسم‌الخط آیات نیز، همه کمک‌کننده به این امر باشند. محتوای اثر نیز باید القاکننده سلسله‌وار بودن جلسات، سبک آنها، فضای جلسات، امکانات محدود و مکان برگزاری جلسات باشد. برای این منظور تلاش کردیم با حفظ ترتیب جلسات در کتاب، روند ارائه مطالب در یک جلسه، لحن کلام معظم‌له، مطالب غیر مرتبط با محتوا در جلسات، و درج پلی‌کپی‌های آن زمان، به این مهم دست پیدا کنیم.

در تنظیم محتوای این کتاب چند کار صورت گرفته است:

۱ـ بدنه اصلی کتاب از کنار هم قرار گرفتن محتوای جلسات شکل گرفته است. کتاب چهار بخش اصلی به نامهای ایمان، توحید، نبوت، و ولایت دارد که ذیل هر بخش جلسات مرتبط آمده است. برای حفظ هویت مستقل جلسات، ابتدای هر جلسه، در صفحه‌ای «شماره جلسه، عنوان جلسه و تاریخ برگزاری جلسه» درج شده است. انتهای هر جلسه نیز با قرار دادن پلی‌کپی آن جلسه مشخص شده است.

۲ـ برای حفظ سیر محتوای هر جلسه، آنگونه که معظم له بیان فرموده بودند، از تقطیع کلام ایشان و زدن تیتر خودداری شد. لذا خواننده سیر محتوایی یک جلسه را به خوبی احساس میکند؛ شروع بحث و مروری بر مطالب گذشته، اشاره به موضوع جلسه، شرح و توضیح موضوع جلسه، با استفاده از مثال های متفاوت، نتیجه گیری بحث، ورود به قسمت ترجمه و شرح آیات، و استخراج مفاهیم توضیح داده شده از آیات.

۳ـ در اکثر نوارهایِ کاست جلسات، جملات مقدمه‌ای و ابتداییِ جلسه ضبط نشده است. در صوت یکی، دو جلسه، معظم له جلسه را با تلاوت چند آیه از آیات منتخبِ آن جلسه آغاز کرده‌اند. ما نیز برای آنکه همه جلسات شروعی یکسان داشته باشند، با توجه به روش معظم‌له در تلاوت آیات در آن دو جلسه، ابتدای جلسات را با آیات قرآن شروع کرده‌ایم. اما چون نمی خواستیم مخاطب تصور کند معظم‌له این آیات را خوانده‌اند، آیات به شکلی متفاوت با متن آمده است.

۴ـ از آنجا که انتهای هر جلسه، کاملاً متفاوت از جلسه قبل به پایان رسیده است، ما نیز اقدام به یکسان سازی نکردیم. در برخی جلسات معظم له دعا کرده‌اند و در برخی دیگر، از قاری برای تلاوت دعوت کرده‌اند.

۵ـ لحن کلام مقام معظم رهبری در این کتاب با بیان و لحن کلام معظم له در دوران رهبری تفاوت هایی دارد. چون تمام بیانات معظم له در این کتاب مربوط به سال ۵۳ است، بر آن شدیم کتاب را طوری تنظیم کنیم که لحن ایشان به مخاطب منتقل شود. و این مهم بدون همراهی صوت، از دشواری‌های ما در تنظیم کتاب بود. لحن کلام معظم له در آن سالها، لحن خطیبی انقلابی است که با شور و حرارت بسیار، ایستاده در پشت تریبون، برای جمعی جوان سخن می گویند. کلامشان گرم و گیرا و حرفهای‌شان تازه و جذاب است. در عین حالی که صمیمی و روان از مفاهیم عمیق دینی سخن می گویند، مخاطب را نیز به تفکر تشویق می کنند. و ازآنجایی که معظم له ادیبی توانایند، جای جای سخنشان پر است از ضربالمثل‌ها، اصطلاحات و اشعار. دایره واژگانی که به کار می بردند نیز بسیار وسیع است. لذا تمام تلاش خود را کردیم تا با درج علائم ویرایشی دقیق، و آوردن معنای کلمات و اصطلاحات، لحن کلام معظم له را به بهترین شکل ممکن به مخاطب منتقل کنیم.

۶ـ مورد دیگری که در انتقال فضای جلسه و شرایط آن دوره بسیار کمک می کند، مطالب حاشیه‌ای است که معظم له ناظر به جلسه و در خلال صحبتهایشان بیان کرده اند. حفظ این مطالب بین بحث محتوایی، موجب ایجاد وقفه میان بحث و در مواردی، از دست رفتن رشته کلام است. از طرفی، در مواردی معظم له به نکاتی اشاره کردها‌ند که شنیدن آن برای مخاطب واقعاً شیرین است و او را تا حدودی از شرایط آن دوره آگاه می کند. برای اینکه هم این مطالب را در کتاب آورده باشیم و هم از بحث اصلی جلسه منحرف نشده باشیم، آنها را با قلمی متفاوت  و داخل پرانتز قرار داده‌ایم. به این ترتیب، خواننده کتاب مختار است هنگام رسیدن به این قسمت‌ها از آنها عبور و محتوا را دنبال کند یا برای تنفس در بحث، آنها را مطالعه کند.

۷ـ با توجه به محتوای عمیق و پر نکته کتاب و حفظ  لحن و حواشی جلسات در متن لازم است همین جا مخاطب را از مطالعه سریع کتاب برحذر داریم. برای دریافت لحن کلام و رفت و برگشت مجدد، مناسب است که کتاب با کمی طمأنینه و سرعتی متعادل خوانده شود. مخصوصاً اینکه معظم له در سخنرانی خود با تعویض لحن و آوردن جملات معترضه، سؤالی، تحذیری و غیره، سعی کرده‌اند که مستمع را همراه خود کنند؛ لذا برای خوب متوجه شدن لحن کلام، به نظر میر سد که باید از تند خواندن کتاب پرهیز کرد.

۸ـ از دیگر قسمت های کتاب، پلی‌کپی‌های آن است که در ابتدای هر جلسه، در اختیار حضار قرار می گرفته است. تصاویر آنها را در انتهای جلسه مربوطه قرار داده‌ایم. معظم‌له بعد از نوشتن مطالب مربوط به پلی‌کپی‌ها، آنها را در اختیار شخصی می گذاشتند تا مطالب ابتدا با خط خوش نوشته شود و بعد، از آن برگه، پلی‌کپی تهیه شود. سبک و رسم‌الخط نوشته پلی‌کپی‌ها حاکی از آن است که بیش از یک نفر این پلی‌کپی‌ها را نوشته است. لطف خدا بود که در حین انجام پروژه، هفده عدد از آن پلی‌کپی‌ها را پیدا کنیم. با الگو قرار دادن این پلی‌کپی‌ها ـ از حیث رسم‌الخط و ظاهر ـ و با استفاده از متن خلاصه جلسات در کتابچه طرح کلی اندیشه اسلامی، ده پلی‌کپی‌ دیگر را بازسازی و در انتهای جلسات مربوط قرار دادیم. غلط‌های موجود در پلی‌کپی‌ها نیز، به خصوص آیات، تصحیح شدند. از نکات جالب پلی‌کپی‌ها درج قیمت بر روی آنهاست. در مورد نحوه قیمت‌گذاری می توان چنین حدس زد که هر پلی‌کپی با احتساب قیمت کاغذ و کپی، قیمت‌گذاری میشده است؛ قیمت کاغذ یک ریال و هر یک طرف کپی، یک ریال.

۹ـ بدنه اصلی کتاب و سیر محتوایی آن با چیدمان جلسات در کنار هم شکل گرفت؛ اما حیفمان آمد مقدمه‌ای که معظم له برای انتشار کتابچه مجموعه پلی‌کپی‌ها نوشته‌اند را در این کتاب نیاوریم. هر کسی آن مقدمه کتابچه طرح کلی اندیشه اسلامی را خوانده باشد، با نگاهی به این کتاب تصدیق خواهد کرد، مقدمه معظم له بیش از آنکه متناسبِ حال آن کتاب باشد، برای این جلسات و محتوای تبیین شده در آنها به رشته تحریر درآمده است. برای مخاطب شیرین خواهد بود که در حین مطالعه کتاب، چند مرتبه بازگردد و مقدمه مؤلف را بخواند. این امر ـ با مرور هدفهای ذکر شده در مقدمه ـ سبب می شود از آنچه که مطالعه کرده بهره تازه‌ای ببرد و ادامه جلسات را با دقت بیشتری مطالعه کند.

۱۰ـ از آنجاکه آیات متن دائم تقطیع و تکرار شده اند، یا در خلال آنها آیه دیگری به عنوان شاهد مثال آورده شده است، ممکن است خواننده در تشخیص صحیح آیات دچار مشکل بشود. برای حل مشکل، اولاً آیات قرآن داخل «» قرار گرفته و توپر شده‌اند؛ ثانیاً هنگامی که معظم له اولین قسمت از یک دسته آیات را برای ترجمه و شرح می خوانند، در پاورقی، سند آن دسته از آیات آمده است. در این صورت فقط برای آیاتی که در این بین از جای دیگر خوانده‌اند، پاورقی درج شده است. برای اینکه روایات با عبارات و اصطلاحات عربی متمایز باشند، در «» و بهصورت عادی آمده‌اند. بهدلیل داشتن فهرست روایات در انتهای کتاب از درج سند روایات در داخل کتاب خودداری شده است و فقط شماره حدیث در فهرست روایات آمده است.

از ویژگیهای ظاهری کتاب نیز باید به موارد زیر اشاره کرد:

۱ـ در تنظیم متن کتاب، از قلم کتابهای قدیمی استفاده شده، قلمی مناسب تا با به همفشردگی و کشیدگی کمتر، فضای خالی بیشتری ایجاد کند، تا چشم با دقت بیشتری حرکت کند و ذهن، مفهوم کلام را بهتر درک کند. قلم آیاتی که در اول هر جلسه آمده‌اند، از قرآنی با رسم‌الخط آن سالها تهیه شده‌اند؛ رسم‌الخط قرآنی که آیات کتابچه منتشر شده در سال ۱۳۵۴ مطابق آن آمده است. البته قسمت اشاره و فهرست‌های کتاب، به دلیل تولیدی بودن، با قلم معمول کتاب‌های مرکز صهـبا چاپ شده است.

۲ـ صفحه‌آرایی کتاب نیز مطابق با سبک کتابهای قدیمی است. برای این کار کتابهای زیادی دیده شد و درنهایت سبکی متناسب با فضای کتاب انتخاب شد.

۳ـ چون در آن سالها عموماً کاغذها به سفیدی الآن نبودند، ما نیز بر آن شدیم که در چاپ کتاب، از کاغذ ِشیری یا زرد رنگ استفاده کنیم. البته رنگ کاغذ قسمت ابتدایی و انتهایی کتاب را ـ اشاره و فهرستها ـ تعمداً متفاوت با باقی صفحات کتاب در نظر گرفتیم تا همین تغییر رنگ، خود گویای تقدم و تأخر تولید این بخشها باشد.

۴ـ جلد کتاب بیشک مؤثرترین نقش در انتقال فضای قدیمی کتاب را دارد. ناچار بودیم از گزینه‌های معمول در آن دوره استفاده کنیم. پس از بررسی کتاب‌های وزین آن دوره، درنهایت به گزینه چاپ کلیشه بر روی جلد پارچه‌ای رسیدیم.

۵- طراحی نشان این کتاب کار ساده‌ای نبود. طرحهایی به ذهن می رسید، اما دستی توانا و قلبی مصفّا می خواست. با استاد «مسعود نجابتی» تماس گرفتیم. محتوای کتاب را برای ایشان توضیح دادیم. تصاویر اولین جلدهای کتابچه‌ها را در اختیارشان گذاشتیم. آنچه اکنون روی جلد مشاهده می‌کنید، حاصل ذوق و قریحه ایشان است.

در انتهای کتاب سه فهرست وجود دارد: فهرست آیات، فهرست روایت و فهرست موضوعی.

فهرست آیات شامل مجموعه آیاتی است که در متن کتاب ذکر شده اند. آیات، به ترتیب سوره و شماره آیه مرتب شده‌اند. در این جلسات، معظم له بیش از سیصد آیه را تلاوت فرموده‌اند. به دلیل رعایت اختصار و ذکر معنای آیات در متن جلسه و پلی‌کپی‌ها از ذکر دوباره معنای آیات در فهرست خودداری شده است. در این فهرست، بخشهایی از آیه که معظم له خوانده‌اند، مشکی رنگ است و قسمتهایی که خوانده نشده، خاکستری. این نحوه نمایش، باعث می شود که بستر و زمینه ای فراهم شود برای آشنایی و انس بیشتر مخاطب با مبانی قرآنی مباحث مطرح شده و آیات کلیدی در اندیشه مقام معظم رهبری.

در فهرست روایات، ترتیب قرار گرفتن احادیث، ابتدا بر طبق ترتیب معصومین و در مرحله دوم، به ترتیب شماره صفحه کتاب است. بهدلیل انتشار درسنامه کتاب، احادیثی که معظمله در بحث، بهطور غیرمستقیم به آنها اشاره کردهاند، در فهرست روایات نیامده. انشاءالله در درسنامه مفصلاً به این موارد پرداخته خواهد شد.

در ذکر سند روایات، به جای ذکر جلد و شماره صفحه، از باب های موجود در کتاب و همچنین فصول و شماره حدیث استفاده شده است. متون عربی که روایت از معصوم نبوده و یک واقعه تاریخی را شرح میداده، در این فهرست قرار ندارد و سندِ آن در متن اصلی کتاب، به صورت پاورقی درج شده است.

برای این کتاب، به سبک کتاب های مرجع، فهرست موضوعی تهیه شده است. معظم له در مجموع این بیست وهشت جلسه، به موضوعات مختلفی اشاره فرموده‌اند که بعضاً باهم مرتبط هستند، اما سبک تنظیم کتاب سبب شده است که این موضوعات کنار هم قرار نگیرند. برای اینکه خواننده کتاب در استفاده‌های بعدی بتواند رجوعی موضوعی به کتاب داشته باشد، فهرستی موضوعی برای کتاب تهیه شده است. این فهرست موضوعی، دارای هفتاد موضوع اصلی و بیش از ششصد زیر موضوع است.