چکیده

حضرت امام با غیر قانونی دانستن حکومت استبدادی پهلوی و در ادامه با مطرح ساختن ایده و تئوری حکومت اسلامی ضمن مد نظر قرار دادن روش حکومتی پیامبر و بویژه امام علی(ع) و دفاع منطقی از آن در طول ۱۵ سال مبارزات خستگی ناپذیر و دعوت از مردم در طول سخنرانیها و نوشته های خود، برای عملی ساختن و اجرای چنین هدفی، تلاش بی وقفه ای را در این زمینه بکار گرفتند که سرانجام آن موفقیت در برپایی حکومت جمهوری اسلامی و سرنگونی حکومت شاهنشاهی دو هزار و پانصد ساله بود.

این مقاله سعی دارد با اشاره به اصلی ترین موارد و زمینه های مطرح شده در سخنرانیها و نوشته های حضرت امام در رابطه با دولت و حکومت اسلامی و تفکیک آنها به تبیین دیدگاهها و تئوریهای ایشان در این عرصه بپردازد.

مقدمه

جریانات و حوادثی که در دهه های اول از سده اخیر بر ایران می گذشت، بویژه سقوط نهضت ملی نفت، سایه روشنهای فراوانی پیش روی تحلیل گران و جامعه شناسان بخصوص آنهایی که درد دین داشته و به سرانجام امت اسلامی ایران با اهداف آرمانگرایانه می اندیشیدند، قرار داده بود. حضور بی حد و حصر آمریکاییان در ایران و تسلط شدید آنها بر دربار پهلوی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۳۲، شکافهای میان شاه و ملت را بیش از پیش نمایان ساخته و چهره ضد مذهبی و ضد مردمی او را بر ملا می نمود.

حضرت امام با نگاه ژرف و تحلیل عمیقی که در مواجهه با مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اجتماع آن روز ایران داشتند، به عنوان عالم دینی و سیاسی نمی توانستند، نسبت به این مسائل مهم امت اسلامی بی تفاوت باشند و با احاطه بر اوضاع زمانه، منتظر فرصتی بودند تا با آگاهی دادن به جامعه زمان خویش، اعتراض صریح و واکنش مثمرثمری را نسبت به افشا ساختن این وضعیت داشته باشند.

رحلت آیت الله بروجردی، گستاخی و جسارت محمدرضا شاه را در پی داشت تا با سوءاستفاده از این موقعیت برنامه های موردنظر خویش، بخصوص برنامه هایی را که مخالف با منافع اسلام یا میهن و به نفع اربابان بیگانه اش بود اجرا نماید. حضرت امام در چنین موقعیت حساسی وارد عمل شدند. ایشان در وهله اول با سخنرانیهای صریح و واکنش سریع در اعتراض به برنامه های غیراسلامی و ضد مردمی شاه ضمن اعلام مواضع خود، با تبیین برنامه های خیانتکارانه شاه از مردم و نهادهای اسلامی بخصوص مراجع و مجتهدین و حوزه های علمیه درخواست می کردند که در چنین موقعیتهایی واجب است با واکنش نشان دادن مؤثر به داد اسلام و مردم برسد.

تداوم سخنرانیهای امام و تلاشهای ایشان در جهت تنویر افکار مردم جامعه، سرانجام منجر به غیرقانونی اعلام شدن حکومت شاه و دعوت حضرت امام از مردم ایران برای جایگزین کردن حکومت اسلامی به جای استبداد شاهنشاهی بود.

آنچه در این مقاله خواهد آمد اشاره و تحلیل این قضیه خواهد بود.

ضرورتها و لزوم تشکیل دولت و حکومت اسلامی

اندیشه ها و عمده سخنرانیهای حضرت امام در ضرورت و لزوم تشکیل دولت و حکومت اسلامی بر چند پایه و محور عقیدتی، تاریخی، اجتماعی و سیاستهای داخلی و بین المللی استوار می باشد که به هر یک از آنها جداگانه اشاره می شود:

محور عقیدتی ـ تاریخی اسلام

اشاره های مداوم امام خمینی به تجارب تاریخی، سیره و سنت پیامبر اسلام در تشکیل حکومت و اهتمام فراوان رسول خدا در روزهای پایانی عمر خویش به امر جانشینی جهت استمرار حکومت اسلام و همچنین تلاشهای امام علی(ع) در دوران خلافت پنج ساله و برنامه های صریح و قاطعی که از همان ابتدای تشکیل خلافت و حکومت خویش در پیش گرفتند، اسناد و حکایتهای واقعی تاریخ پرحادثه صدر اسلام و عملکردهای اسوه های ممتاز آن در نوشته ها و سخنرانی های حضرت امام به عنوان ملاکهای اصلی در لزوم تشکیل حکومت اسلامی، بخصوص در جهت روشن ساختن، نهادینه کردن و رسوخ دادن این افکار به اندیشه های سنتی برخی از طلاب و روحانیون سطحی نگر در حوزه های علمیه آن روز تبلور خاصی یافته است:

«پیغمبر اسلام می خواست در تمام دنیا وحدت کلمه ایجاد کند. می خواست تمام ممالک دنیا را در تحت یک کلمه توحید… قرار بدهد.»۱

امام خمینی با استناد به حکومت پیامبر(ص) و علی(ع) حکومت آنها را حکومتی انسان ساز دانسته و با محور قرار دادن حکومتشان، به مبارزه با عملکردهای شاه و دفاع از تلاشهای خود و عالمان دیگر اسلام در راه تشکیل حکومت اسلامی واقعی و مبارزه فکری و تبلیغی علیه افکار باطل و تهمتهای ناروا به حکومتی که مد نظرشان بوده است پرداخته و برخی مشخصه های آن را به رؤسا و مقامات بلندپایه نظام اسلامی توصیه می نمودند:

«آن طرز حکومت اسلام طرز حکومت آدم سازی است. شما خود رؤسای اسلام را باید ملاحظه کنید، مثل پیغمبر اسلام که رئیس اسلام است، امیرالمؤمنین که بعد از او رئیس اسلام بود. شما خود آنها را ببینید که وضعشان چه جوری بوده، دیکتاتوری بوده است؟! پیغمبری که با مردم دیگر وقتی می نشست معلوم نبود آقا کدام است و نوکر کدام است… حکومت اسلامی می خواهیم یک حکومتی باشد که یک قدری شبیه باشد به این حاکمهای ما. اینها کجای حکومت اسلام دیکتاتوری بوده است که آقایان سخت از این می ترسند. دیکتاتوری چیست؟! حکومت اسلام حکومت قانون است…» ۲

امام با توجه به طرح حکومت اسلامی، روز غدیر را روزی می دانند که پیامبر تکلیف حکومت را معین و آن را الگویی سیاسی ـ حکومتی برای جهان اسلام تا آخر تعیین فرموده است. این تفکر و عملکرد، صددرصد درست و مفید به حال جامعه و پیشرفت آن در ازمنه و امکنه مختلف بوده است. منتهی از نظر امام آن چیزی که سیاست اسلام را به خطر انداخت. انحراف پیدا نمودن این برنامه در طول تاریخ اسلام و دور شدن و حتی تغییرات ۱۸۰ درجه ای حکومتهایی که خود را حکومت اسلام معرفی می کرده اند، از آن بوده است. ۳

مکتب اسلام مکتبی سیاسی ـ حکومتی ـ عبادی

امام خمینی به عنوان عالمی آگاه به اسلام و احکام عبادی ـ سیاسی آن و اندیشه مندی مصلح و دلسوز جامعه و اوضاع آن سعی داشتند، با تفسیر و تبیین دقیق اسلام و احکام اسلامی، بخصوص روشن ساختن ابعاد سیاسی ـ حکومتی آن، چهره اسلام را در میان ادیان الهی دیگر مانند مسیحیت روشن ساخته و آن را توضیح دهند:

«گمان نشود اسلام مثل مسیحیت هست فقط یک رابطه معنوی مابین افراد و خدای تبارک و تعالی است و بس… اسلام برنامه حکومت دارد، اسلام قریب پانصد سال ـ تقریباً یا بیشتر ـ حکومت کرده است، سلطنت کرده است… سیاست دارد اسلام، اداره مملکتی دارد اسلام، ممالک بزرگ را اداره می کند…» ۴

از طرف دیگر امام در رابطه با مکاتبی که داعیه سیاست و کشورداری در میان ممالک پیشرفته را داشتند و با انتقاد از برخی عملکردهایی که مورد تأیید سردمداران اجراکننده این سیاستها بوده است، احکام سیاسی اسلام را مدون تر و کامل تر از آنها تلقی نموده اند به طوری که اجرای برخی از احکام آن را برای زندگی شخصی افراد در جهت مصونیت جامعه لازم و ضروری دانسته اند:

«… حکومت اسلام مثل سایر حکومتها نیست. سایر حکومتهای مادی ـ به هر رژیمی که هستند ـ اینها فقط کار به این دارند که نظم مملکت خودشان محفوظ باشد… فقط متکفل نظم مملکت خودشان هستند… می خواهد سایر کثافت کاریها را بکند حکومت به او کاری ندارد… کاری به او ندارند که در خانه ات تو چه می کنی… اما اسلام و حکومتهای الهی این جور نیستند… به تمام شئون انسان از آن مرتبه پایین مرتبه درجه پایین، تا هر درجه ای که بالا برود همه اینها را سر و کار با آن دارد. مثل این حکومتها نیست که فقط به باب سیاست ملکی کار داشته باشند…» ۵

امام خواسته های مردم در راه تشکیل حکومت اسلامی را دقیقاً مبتنی بر احکام سیاسی اسلام و مبانی پیشرفته آن می دانستند و نمونه بارز و عینی عمل کرد مردم به این احکام را شعارها و تظاهراتی که آنها در شهرها و دهات ایران در قبل از پیروزی انقلاب به راه می انداختند، دانسته اند.۶

حضرت امام اعتقاد داشتند:

«… ما که به ولایت معتقدیم و به این که رسول اکرم(ص) تعیین خلیفه کرده و خدا او را واداشته تا تعیین خلیفه کند و ولی امر مسلمانان را تعیین کند باید به ضرورت تشکیل حکومت معتقد باشیم و باید کوشش کنیم که دستگاه اجرای احکام و اداره امور برقرار شود. مبارزه در راه تشکیل حکومت اسلامی لازمه اعتقاد به ولایت است…» ۷

برداشتی چون اجرای احکام پس از رسول اکرم و تا ابد ضرورت دارد تشکیل حکومت و برقراری دستگاه اجرا و اداری ضرورت می یابد ۸

تشکیل حکومت واقعی اسلام

به لحاظ اجتماعی ـ مذهبی، حضرت امام که اندیشه سیاسی خودشان را ضرورت تشکیل حکومت در چارچوب احکام و قوانین اسلامی در راه تحقق بخشیدن به پیاده کردن این احکام می دانستند، با شجاعت هرچه تمامتر به انتقاد از برخی رفتارها و عملکردهای غیراسلامی حکومت پهلوی پرداختند و نهایتاً حکومت وی را غیراسلامی و وجود شاه در ایران را مانع اصلی در راه نیل به حکومت صددرصد اسلامی که آرزو داشتند به حساب آوردند. مخالفتها و انتقادات اولیه امام از زیر سؤال بردن حرکتهای خائنانه شاه به اسلام و هم پیمان شدن با یهود آغاز می گردد:

«… همه با هم همصدا بگویند که آقا ما نمی خواهیم که یهود بر مقدرات مملکت ما حکومت کند. ما نمی خواهیم که مملکت ما با مملکت یهود هم پیمان بشود در مقابل پیمان اسلامی…»۹

لحن پرقدرت امام در سخنرانیهای خود و در انتقاد تند و صریح از شاه، محمدرضا پهلوی و اعمال وی را بی محابا زیر سؤال می برد و نه تنها وی را یک حاکم اسلامی نمی دانستند، بلکه او را جنایتکار و خاطی از احکام و قوانین اسلام می خوانند:

«… جنایتکاری که علیه تمام شعائر مذهبی و اسلامی مبارزه می کند و با همه مظاهر اسلامی مخالف است، نمی تواند، در بین مسلمین موافق داشته باشد. جنایتکاری که می گوید مذهب در حکومت من نقشی ندارد، چطور ممکن است موافق داشته باشد…» ۱۰

حضرت امام با اشاره به گزارش تاریخی منابع مربوط به عدم سازش امام علی(ع) با معاویه از همان ابتدای خلافت، آن را حجتی آشکار بر مردم زمانه خود در عدم رضایت به حکومت جور می دانند و معتقدند که:

«رضایت بر حکومت اینها… رضایت بر غارتگری مال مردم است و هیچ مسلمی حق ندارد که رضایت بدهد به حکومت ظالمی ولو یک ساعت.» ۱۱

وضعیت سیاسی ـ فرهنگی و تمدنی ای را که محمدرضا شاه در ایران ایجاد کرده بود، یعنی با اقدامات و عملکردهای خود سعی می کرد تا ایران را یکسره به دامن استعمارگران ببرد و به اصطلاح آنها را پناهگاه خود قرار دهد و هر روز بیش از پیش ما را وابسته و محتاج به آنها در تمامی شئون زندگی حتی در مسائل خصوصی نماید و این کار را تمدن و تجدد به حساب می آورد، مورد انتقاد و اعتراض حضرت امام قرار می گرفت. ایشان معتقد بودند: حکومتی که ملاکهای علومش و تربیت و تعلیمش، وابسته کردن مردم جامعه اسلامی باشد، این حکومت اسلامی نیست. ۱۲

«… ما که می گوییم حکومت اسلامی، می گوییم این وضع باید از بین برود…» ۱۳

امام با برشمردن برخی اعمال ننگین شاه معتقد بودند که رژیم حتی به حداقل احکام و دستورات اسلامی نیز عمل نمی کند. بنابراین چنین حاکمی شایستگی و صلاحیت حکومت بر امت اسلام را ندارد:

«لااقل به بعض احکام این حاکم عمل بکند، خیانت نکند به این ملت، نخورد مال این ملت را. برندارد مال این ملت را ببرد به آمریکا و به سایر ممالک و ویلا برای خودش و بچه هایش و طایفه اش درست بکند»۱۴

«… ما دنبال یک حاکم تقوادار، تقوای سیاسی لااقل داشته باشد. نخورد مال این ملت را، هدر ندهد مال این ملت را…» ۱۵

سیاستهای بین المللی و لزوم تشکیل حکومت اسلامی

نفوذ استعماری استعمارگران و رخنه عوامل مختلف فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، نظامی، و حتی مذهبی آنها در درون تشکیلات جامعه ما در رژیم گذشته منزلت مسلمان را متزلزل ساخته بود. رضایت به این دریوزگی و سرسپردگی و خفت و زبونی که جامعه بین المللی و در رأس آنها آمریکا، انگلیس و اسرائیل برای ایران و دیگر کشورهای اسلامی منطقه به وجود آورده بودند، عالمان آگاه، آزاداندیش و دلسوز به حال ملت اسلام همچون حضرت امام را متقاعد می کرد که تشکیل حکومتی اسلامی که به این خفتها و زبونیها در عرصه بین المللی خاتمه دهد، بایسته و جزء تکلیف آحاد مسلمین می باشد و چنین اقدامی اولین هدف و آرمان امام خمینی به شمار می رفت:

«… در مرحله اول، هدف مستقل نمودن کشور و قطع ایادی و سلطه خارجی و داخلی متکی به خارج است و نیز قطع هر نحو سلطه چه سیاسی و نظامی و چه فرهنگی و اقتصادی است و بیرون راندن استعمار و استثمارگران هر که باشند و اختصاص دادن مخازن و منابع کشور به مردم رنج کشیده…» ۱۶

حضرت امام با آگاهی و اشراف کامل بر مسائل بین المللی در جهت ریشه یابی عوامل که مخل در کار برقرار شدن حکومت اسلامی بودند، از دستهای آلوده و پیدا و پنهان استکبار و استعمار جهانی در این کار غافل نبودند. ایشان با گوشزد کردن توطئه های بیگانگان در ممالک اسلامی از موج تبلیغات منفی که بر علیه اسلام از جانب استعمارگران به افکار مردمان مسلمان تزریق می گشت، پرده برداشته اند:

«… استعمارگران به نظر ما آوردند که اسلام حکومتی ندارد، تشکیلات حکومتی ندارد… واضح است که این تبلیغات جزئی از نقشه استعمارگران است برای بازداشتن مسلمین از سیاست و اساس حکومت…» ۱۷

از دیدگاه حضرت امام نقشه دیگر استعمار برای تضعیف حکومتهایی که داعیه اسلام خواهی در مملکت خویش داشته اند، تبلیغ و تحلیل ناروا در رابطه با عدم سازگاری دیانت اسلام با سیاست و ترساندن اقشار علما و روحانیون از ورود به عالم سیاست و منع آنها از داخل شدن به دستگاههای سیاسی حتی برای نظارت، جهت حفظ احترام و منزلت خویش در میان مردم و جامعه اسلامی است. با تبلیغ اینکه دخالت در امور سیاسی در واقع همان روی آوردن عالم و روحانی به امور دنیوی و مصداق فرد فاسق می باشد! اندیشه های مسموم خود را به خورد برخی از روشنفکران منحرف و برخی از اهالی حوزه داده و با این اقدامات و تبلیغات، سعی در منزوی کردن علما و روحانیون که از پیشروان مردم در نهضتهای انقلابی به حساب می آمدند و جدی ترین عناصر مخالف با سلطه استعمارگران و از اصلی ترین منهیان متخلفان از قوانین و احکام اسلامی در کشور بودند، نمودند. متأسفانه برخی از روحانیون و روشنفکران نیز ناآگاهانه و بدون اطلاع از اندیشه های شوم استعمار آب به آسیاب دشمن می ریختند و آنها را در راه پیشبرد اهداف شومشان یاری می کردند.

«… این را که دیانت باید از سیاست جدا باشد و علمای اسلام در امور اجتماعی و سیاسی دخالت نکنند، استعمارگران گفته و شایع کرده اند. این را بی دین ها می گویند. …این حرفها را استعمارگران و عمال سیاسی آنها درست کرده اند تا دین را از تصرف امور دنیا و از تنظیم جامعه مسلمانان برکنار سازند و ضمناً علمای اسلام را از مردم و مبارزان راه آزادی و استقلال جدا کنند. در این صورت می توانند، بر مردم مسلط شده و ثروتهای ما را غارت کنند. منظور آنها همین است…» ۱۸

«… این تبلیغ سوء را عمال سیاسی استعمال می کنند تا شما را از سیاست کنار بزنند و از دخالت در امور اجتماعی بازدارند و نگذارند با دولتهای خائن و سیاستهای ضد ملی و ضد اسلامی مبارزه کنید و آنها هر کاری می خواهند بکنند… کسی نباشد، جلو آنها را بگیرد…» ۱۹

هدف از تأسیس دولت اسلامی

از دیدگاه امام دولت پهلوی دولتی غیرقانونی بود که نه از پایگاه مردمی برخوردار بود و نه مطابق با موازین حکومت اسلامی رفتار می کرد و این خود باعث می شد تا امام خمینی اولین مقصود سیاسی خودشان در جامعه را تأسیس دولت و حکومت اسلامی مطابق با آن نوع که توسط پیامبر(ص) و امام علی(ع) در حکومتشان بوجود آورده بودند، بدانند.۲۰

امام حکومتی مدنظرشان بود که اهم مقاصد و خواسته های مردمان مسلمان را برآورده کرده و به نیازهای آنان پاسخ گوید. در واقع حکومتی که آرزوی حضرت امام بود، حکومتی بود که پس از تأسیس شدن آن، مایه افتخار و مباهات مردم مسلمان ایران باشد و این حکومت نمونه ای باشد، برای نشان دادن حکومت صحیح به دیگر حکومتهای اسلامی و حتی امتهای غیراسلامی ممالک دیگر:

«… اگر چنانچه ما بتوانیم ان شاءالله حکومت اسلامی را اجرا بکنیم، در این ممالک، یا در مملکت خودمان که ایران است، آن وقت معلوم می شود که طرز حکومت چطور است…»۲۱

ساده زیستی یکی از اصلی ترین فاکتورهای مهم و از اهداف حضرت امام بود که آن را از طرز زندگی حضرت علی(ع) در هنگام حکومت پنج ساله حضرتش الگوبرداری نموده بودند و با استناد به چنین زندگانی بود که خواسته خودشان را مطرح می کردند و از شاه و عملکرد غیراسلامی او انتقاد می نمودند:

«… ما می خواهیم یک حاکمی در همه ایران ـ اگر ان شاءالله موفق بشوند مسلمین ـ در همه ممالک اسلامی یک حکومت باشد این جوری یک حکومت باشد که مال مردم را نخورد. یک حکومت باشد که برای قانون متواضع باشد، یعنی سر پیش قانون فرود بیاورد…» ۲۲

مهمترین مقصود و هدف حضرت امام از تشکیل حکومت اسلام، معرفی کردن حکومتی نمونه به جهان معاصر برای خروج بشریت از بن بستهای سیاسی ای بود که حکومتهای غیرقانونی و فاسد آنها، آگاهانه یا ناآگاهانه امتها را گرفتار ساخته بودند و مرتب اظهار امیدواری می کردند تا در آینده ای نزدیک این امر به وقوع بپیوندد و آنها بفهمند که حکومت اسلامی چه حکومت باارزشی است و مشخصه های یک حکومت صحیح چیست:

«… من امیدوارم که حکومت اسلامی در ایران تشکیل بشود و از مزایایی که در حکومت اسلام هست، بر بشر روشن بشود تا بشریت بفهمد که دین اسلام چه دینی است، و در روابط بین حکومت و ملتها چه روابطی است و در طرز اجرای عدالت چه نحوی است و شخص اول مملکت با رعیت چه جور فرقی دارد در زندگی…» ۲۳

«… اگر چنانچه اسلام به آن طوری که هست پیاده بشود و اجرا بشود امید آن را داریم که تمام بشر در تحت لوای اسلام بیرون بیاید، تمام مکتبها شکست بخورد. مع الاسف نگذاشتند که اسلام را بشناسند مردم…» ۲۴

امام خمینی نوعی حکومت اسلامی می خواستند، در کشور برقرار بشود که همه ارکان حکومتی آن، از شخص حاکم تا پایین ترین رده های مدیریتی و ریاستی آن، رفتار و زندگی و عملکردی شبیه به نظام خلافتی امام علی(ع) داشته باشند. هدف و منظور حاکمش از حکومت همان هدفی باشد که امام علی از بدست گرفتن حکومت از ابتدای بیعتشان با مردم مدنظرشان بود. وضع زندگی و معیشت او، حتی در زمان حکومت، از افراد طبقه سه پایین تر و با مردم و با همین طبقه فقرا هم درجه در زندگی بود.۲۵

دادرسی حاکم اسلام در حکومتی که مقصود و هدف حضرت امام بود می باید، با رؤسای جمهوری و حاکمان دیگر تفاوت داشته باشد:

«… حکومت اسلام مثل حکومتهای دیگر از قبیل سلاطین، از قبیل رؤسای جمهوری نیست. حاکم اسلام حاکمی است که در بین مردم، در همان مسجد کوچک مدینه می آمد، جلوس می کرد و آنهایی که مقدرات مملکت دستشان بود، مثل سایر طبقات مردم در مسجد اجتماع می کردند…»۲۶

هدف حضرت امام از تشکیل حکومت اسلامی در این گفتارشان تبلور یافته است:

«… ما می خواهیم، یک حاکمی در همه ایران ـ اگر ان شاءالله موفق بشوند مسلمین ـ همه ممالک اسلامی یک حکومت باشد این جوری یک حکومت باشد که مال مردم را نخورد. یک حکومت باشد که برای قانون متواضع باشد؛ یعنی سر پیش قانون فرود بیاورد…»۲۷

آفات دولت اسلامی و موانع تشکیل آن

در نظر امام یکی از آفت هایی که دولت اسلامی را تهدید می کند، مناقشات میان گروهها و احزاب مختلفی است که در راه تشکیل حکومت اسلامی تلاش می کنند. به همین دلیل به فرمان ایشان، این احزاب و گروهها باید تلاش کنند تا بدور از مناقشات گروهی خود و حزبی، ملت را تا رسیدن به هدف عالی، یعنی تشکیل حکومت اسلامی هدایت کنند.۲۸

دستهای ناپاک و عقلهای ناقص یا ضعیف نیز ممکن است، بر سر راه تشکیل یا تداوم حکومت اسلامی قرار گرفته و مانع تحقق آرمان ملت در راه تشکیل شدن یا ادامه یافتن و یا کند شدن حرکت جامعه به سمت تشکیل دولت ناب اسلامی گردد. همانطور که به قول حضرت امام همین عوامل بعد از رسول الله و در صدر اسلام موجب انحراف جامعه اسلامی و دور کردن آن از بستر صددرصد اسلامی خویش شدند.۲۹

یکی دیگر از آفتهای فکری که خطر بزرگ داخلی از دیدگاه امام محسوب می شود و همین نقیصه فکری و تفسیری از اسلام، باعث رخنه استعمار و ضربه زدن به دولت و یا مانع تراشی عمده بر سر راه تشکیل دولت می گردد:

«… تصور نادرستی که از اسلام در اذهان عامه بوجود آورده و شکل ناقصی که در حوزه های علمیه عرضه می شود، برای این منظور است که خاصیت انقلابی و حیاتی اسلامی را از آن بگیرند و نگذارند، مسلمانان در کوشش و جنبش و نهضت باشند؛ آزادیخواه باشند، دنبال اجرای احکام باشند حکومتی بوجود بیاورند که سعادتشان را تأمین کند…»۳۰

همان طور که اشاره شد حضرت امام در سخنرانی های خود مؤکداً به تبیین آفت های اندیشه انحرافی در درون جامعه اسلامی و هشدار دادن نسبت به خطرات آن می پردازند.۳۱

ویژگیها و مزایای حکومت جمهوری اسلامی

حضرت امام، خصوصیات و مزیت های اسلامی را که از دهه چهل به بعد در ذهن خودشان می پروراندند، در تمامی سخنرانیهای خود مطرح می ساختند. اصل اندیشه حضرت امام در واقع خداسالاری در جامعه بود. یعنی پیاده کردن دستورات خدا که در جامعه اسلامی از طریق آیات قرآن؛ سنت و گفتار پیامبر و ائمه به مسلمان ها ابلاغ می گردد و حاکم اسلام باید آنچه از طرف خدا رسیده را عمل کند.

«… حکومت سلطان اسلام «ظل الله» است. معنی «ظل» این است که حرکتی ندارد؛ خودش، حرکت به حرکت اوست…»۳۲

در حکومت اسلامی که مدنظر امام بود، نائل شدن جامعه اسلامی به پیشرفت و بالا رفتن سطح زندگی مردم و پاسداشت ارزشهای اسلامی، همچنین تأمین امنیت آنها تا زمانی که به عنوان یک شهروند در مملکت اسلامی زندگی می کنند، جزء اصلی ترین ویژگی ها و مزیتهایی بود که مردم از آن برخوردار می شدند. در همین راستا حضرت امام در سخنرانی خویش در برابر تبلیغات منفی اقدام به موضع گیری کرده اند:

«این جور نیست که اگر یک حکومت اسلامی پیدا بشود، دیگر زندگی مردم را به هم می زند و توپ و تانک و این چیزها دیگر نمی خواهیم و ما می خواهیم، الاغ سوار بشویم حرفهای مفت است که می زنند.»۳۳

به فرمایش امام به ما می گویند که شما حکومت اسلامی می خواهید بکنید؛ می خواهید که اصلاً چرخ این مملکت را بخوابانید! این غلط است می گویند؛ اینها تبلیغات باطل است۳۴ما که می گوییم اسلام، اینها تبلیغات می کنند که اینها می خواهند هرج و مرج کنند.۳۵

حضرت امام پس از موضعگیری در برابر تبلیغات منفی دشمنان و معترضان اندیشه حکومت اسلامی، مزایا و ویژگیهای حکومت اسلامی را از دیدگاه خودشان مطرح نموده اند:

«… ما که حکومت اسلامی می گوییم، [یعنی] این هرج و مرج نباید باشد… ما چرخها را به راه می خواهیم بیاندازیم… نفتهای شما الآن به اروپا و آمریکا دارد می رود، ما می خواهیم جلوی این گرفته بشود؛ یک مقدار عاقلانه اش فروش برود، آن هم ارز دست ما بیاید؛ نه اینکه نفت ما را ببرند…»۳۶

حضرت امام معتقد بودند که حکومت اسلامی حکومتی است که به همان شکلی که حکومتهای دیگر تشکیلات حکومتی و اداری دارند و برای آن قوانین و مقررات وضع کرده اند، دین اسلام نیز دارای چنین ویژگیهای حکومتی است و قانون اساسی اسلام باید با تفسیر و تحلیل صحیح از دل احکام و عقاید آن بیرون کشیده شود.

«… اسلام حکومت دارد و حکومتش همان نحوی که حکومتهای دیگری هست و تشکیلات دارد؛ تشکیلات دارد لکن تشکیلاتی که تمامش بر مبنای عدالت است. روابط حکومت با رعیت، با اصناف رعیت، روابط رعیت با حکومت، روابط حکومت با مذاهب اقلیت، روابط مردم جامعه با اقلیتها، روابط حکومت با حکومتهای دیگر، روابط خود جامعه اسلامی با جوامع دیگر، تمام اینها قوانین دارد…»۳۷

«… وقتی حکومت اسلامی تشکیل شود همه تابع قانون اسلامند و اسلام یک جناح یکپارچه و واحد است؛ حکومت ما جمهوری اسلامی است که متکی بر آیات قرآنی است و قانونش، قانون اسلام است و جناحهای سیاسی در آنجا در اظهار عقاید خود آزادند…»۳۸

عدالت، مشخصه اصلی دولت اسلامی

«… اسلامی که حکومتش تشکیل شد، در زمان رسول الله و باقی ماند… زمان حضرت امیر بود باز، حکومت عادله اسلامی بود…»۳۹

حکومت اسلامی از دیدگاه امام در واقع همان حکومت عدالت است. از آنجا که مهمترین اندیشه های امام حول محور مردم و یاری رساندن به آنها بود، برنامه ها و نقشه های ایشان نیز در جهت رفاه مردم و برآورده ساختن خواسته های آنها بود. از آنجا که عدالت مهمترین رکنی است که همه مردم و در همه زمانها تشنه آن بوده و منتظر اجرای آن هستند، بنابراین این مشخصه در اندیشه ها و سخنرانیهای حضرت امام تبلور یافته است:

«… ما که می گوییم حکومت اسلامی، می گوییم حکومت عدالت. ما می گوییم یک حاکمی باید باشد که به بیت المال مسلمین خیانت نکند؛ دستش را دراز نکند، بیت المال مسلمین را بردارد…»۴۰

ایشان با عنایت به دوران حکومت سراسر عدالت گستر پیامبر و مخصوصاً علی(ع)، خطاب به ملت رنج کشیده ایران تأکید می کردند که:

«… ما یک همچو حکومتی می خواهیم، که توجه به امر عدالت همچون پیامبر و علی(ع) داشته باشد…»۴۱

«… از حکومت اسلامی شما را نترسانند، حکومت عدالت است؛ حکومتی است که زندگی شما را زندگی مرفه ان شاءالله قرار می دهد. برای مردم نفع دارد. برای مردم همه اش منفعت است…»۴۲

حضرت امام در اندیشه حکومتی خویش معتقد بودند که باید برنامه ای مستقل مبنی بر عدالت، دموکراسی و قانون اساسی، آن هم قوانینی مطابق اسلام در جامعه مسلمانان بکار گرفته شود؛ چرا که نتیجه و حاصل عملی شدن قوانین اسلام، عدالت اجتماعی بود که به تبع آن به وجود می آمد.۴۳

«… حکومت اسلامی یعنی یک حکومت مبتنی بر عدل و دموکراسی و متکی بر قواعد و قوانین اسلام… حکومتی مبتنی بر عدل و انصاف نسبت به همه اقشار وطن می سازیم…»۴۴

«…ما می خواهیم یک حکومت عدل بر قوانین اسلام در ایران حکمفرما باشد…»۴۵

حضرت امام مردم و حضور یکپارچه مردمی در تشکیل حکومت اسلامی را مهمترین پشتوانه برای عدالت و برقراری آن در جامعه اسلامی می دانستند و با اشاره به حکومت غیرمردمی محمدرضا شاه معتقد بودند که:

«… همه اینها برای این است که پشتوانه این اشخاصی که حکومتها به دستشان هست، ملت نیست…»۴۶

اما از دیدگاه امام، مردم باید در یک فضای گسترده و اندیشه های فرامرزی با حضور خودشان در صحنه، برای برقراری عدل در جهان اسلام تلاش می کردند:

«… باید کوشش کنید تا طرز حکومت اسلام و رفتار حکام اسلامی را با ملتهای مسلمان به اطلاع دنیا برسانید تا زمینه فراهم شود که حکومت عدل و انصاف به جای این حکومتهای استعمار زده که اساس آن بر ظلم و چپاولی است، برقرار شود… اگر حکومت اسلام که رئیسش با رعیت یکسان و دارالحکومه اش مسجد روی خاکهای گرم و سلطانش با کفش و جامه کهنه حکومت می کند و ملت در پناه آن با آرامش و در سایه عدل زندگانی می کند، روی کار آید، اساس انحرافات چپ و راستی بر باد می رود…»۴۷

«… ما باید دولت اسلامی را همه مردم همه انسانها دولت اسلامی را تقویت کنند تا بتواند، اقامه عدل بکند…»۴۸

« حفظ معنویات و تقویت معنویات مردم و اقامه عدل بینشان و نجات دادن مظلومان از دست ظالمان… اسلام برای این دو جهت آمده است و ما تابع اسلامیم و باید این دو جهت را حفظ کنیم.»۴۹

برنامه های حکومت اسلامی

طرحها و برنامه هایی که حضرت امام در اندیشه خودشان پس از تشکیل حکومت اسلامی و در بخشهای مختلف سیاسی، نظامی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی در نظر داشتند، در سخنرانیها و یا نوشته های ایشان منعکس شده است. برنامه پیشنهادی ایشان با اشراف کامل بر نقطه ضعفهای حاکمان و خلفای غاصب و غیرقانونی اسلامی در طول تاریخ و بخصوص حکومت پهلوی و مد نظر داشتن راهکارهایی خیرخواهانه که به سود مردم جامعه اسلامی و پیشرفت اسلام باشد بوده است.

استقلال و رسیدن به خودکفایی لازمه حکومت اسلامی، برای قطع وابستگی به اجانب از برنامه های دیگر امام بوده است. همچنین برنامه ها و سیاستهای خارجی و بین المللی نیز که ایشان بر آنها تأکید داشتند، نوعی خوار کردن و در تنگنا قرار دادن حتی قطع رابطه کردن با دولتهای معاند با اسلام و حکومت اسلامی بود:

«… همه با هم همصدا بگویند که آقا! ما نمی خواهیم که یهود بر مقدرات مملکت ما حکومت کند. ما نمی خواهیم که مملکت ما با مملکت یهود هم پیمان بشود، در مقابل پیمان اسلامی…»۵۰

از دیدگاه حضرت امام نشریات و نوشته های آنها هم باید، در راستای اسلام و آماده کردن مقدمات یک حکومت اسلامی باشد:

«باید برنامه و نشریات همه جناح ها، بدون ابهام متکی به اسلام و حکومت اسلامی باشد و در مقدمه، سرنگون کردن طاغوت و شاخ ها و شاخه های آن…»۵۱

در جامعه اسلامی که آرمان و آرزوی حضرت امام به حساب می آمد، برنامه ها طی دو مرحله، هم استقلال و خودکفایی مملکت اسلامی و اختصاص یافتن سرمایه ها به مردم را شامل می شده است و هم مجموعه اقداماتی در درون تشکیلات این جامعه هم به لحاظ منابع انسانی که تصفیه درونی و پالایش نیروهایش می خوانیم و هم به لحاظ منابع و امکانات مالی، جهت انجام اصلاحات تشکیلاتی به طور همه جانبه مدنظر بوده است:

«… در مرحله اول هدف مستقل نمودن کشور و قطع ایادی و سلطه خارجی و داخلی متکی به خارج است و نیز قطع هر نحو سلطه چه سیاسی و نظامی و چه فرهنگی و اقتصادی است و بیرون راندن استعمار و استثمارگران هر که باشند و اختصاص دادن مخازن و منابع کشور به مردم رنج کشیده… مرحله دوم تصفیه کامل وزارتخانه ها و ادارات دولتی و مؤسسات دولتی و ملی از اشخاص خائن و استفاده جو و انگل هاست و سپردن کار به کاردانان وطنخواه امین و نیز حذف زواید شعبه ها و کرسیهایی که کار مفید برای کشور ندارند… و حذف هزینه های فوق العاده و حاتم بخشی ها که موجب تزلزل بودجه دولت شده است و پس از آن مراحل دیگری است که به تدریج اصلاح می شود…»۵۲

برنامه سیاسی ای که مدنظر حضرت امام بوده است، از سوی تبلیغات مخالفان بخصوص رسانه های رژیم و تبلیغات چیان شاه قلب شده و آنها درصدد بودند تا اندیشه امام و برنامه های حکومتی ایشان را نوعی نقشه ها و اهدافی شبیه آنچه امپراطوری عثمانی در قرنهایی که این امپراطوری از قدرت جهانی برخوردار بود، تعبیر نمایند و آن را خطری قریب الوقوع برای غربیان و کشورهای منطقه تلقی کنند. سؤالی که لوسین ژرژ خبرنگار روزنامه لوموند فرانسه در تاریخ ۴/۲/۵۷ از ایشان پرسیده بود، نیز ناشی از تأثیر همین شایعات و فرضیات مغرضانه بود. اما آنچه پاسخ حضرت امام بود، در واقع استناد ایشان به نوع تشکیلات حکومتی پیامبر(ص) و علی (ع) بود:

«… تنها مرجع استناد برای ما زمان پیغمبر و زمان امام علی است…»۵۳

مسئولیتهای فردی یا گروهی در دولت اسلامی

«… در سرتان هوای اینکه ما غلبه کنیم و حکومت کنیم نباشد؛ بلکه در نظرتان این باشد که حکومت اسلامی تشکیل دهیم و احکام خدا را جاری سازیم…»۵۴

از دیدگاه حضرت امام در حکومت اسلامی چه قبل از برپایی آن و چه پس از برقرار شدن، از کوچکترین واحد این امت یعنی فرد تا بزرگترین حزب و تشکیلات، در قبال آن مسئولیتهای فردی، گروهی و اجتماعی دارند. در این میان شخصیت حاکم تا رئیس حکومت یا رئیس جمهوری اسلامی به عنوان اولین فرد در حکومت اسلامی، مسئولیت فردی بیشتری داشت و همین طور مجموعه تشکیلاتی تحت امر وی نیز در رأس هرم قدرت و حکومت می بایست، بار اصلی حکومت اسلامی را بر دوش داشته باشند:

«… کسانی که مسئولیتشان خیلی زیاد است، دولتهای اسلامی است. رؤسای جمهور اسلام، سلاطین اسلام، اینها مسئولیتشان خیلی زیاد است و شاید بیشتر از همه طبقات باشد…»۵۵

«بر دول اسلامی است که اسلام را معرفی کنند به عالم…»۵۶

در همین راستا حضرت امام، خطاب به نیروهای اصلی جامعه، یعنی جوانان و روشنفکران و کلاً طبقات ملت، وظایف آنها در قبل از ایجاد شدن حکومت اسلامی را مشخص ساخته اند.

وظایفی همچون:

۱ـ سرلوحه هدفتان اسلام و احکام عدالت پرور آن باشد و ناچار بدون حکومت اسلامی عدالت خواه رسیدن به این هدف محال است. تولّی و تبرّی دو اصل اساسی اسلام است باید با حکومت عدل موافق و به حاکم عادل دل ببندید…

۲ـ باید قشرهای غیر اسلامی را که عقیده و عملشان برخلاف اسلام است و دارای گرایش به مکتبهای دیگرند هر نوع از آن باشد به مکتب مترقی عدالت پرور اسلام دعوت کنید و در صورت نپذیرفتن از آنها هر نوع که باشد و هر شخصیت که هست، تبری یا لااقل احتراز کنید و باید جوانان ما بدانند تا معنویت و عقیده به توحید و معاد در کسی نباشد، محال است از خود بگذرد و در فکر امت باشد…

۳ـ باید جوانان روحانی و دانشگاهی قسمتی از وقت را صرف کنند، در شناخت اصول اساسی اسلام که در رأس آن توحید و عدل و شناخت انبیای بزرگ… و در شناخت طرز تفکر آنها از نقطه اقصای معنویت و توحید تا تنظیم جامعه و نوع حکومت و شرایط امام و اولی الامر و طبقات دیگر از امرا و ولات، و قضات و فرهنگیان که علما هستند و متصدیان مالیات اسلامی و شرایط آنها تا برسد به شُرطه و کارمندان شهربانی…

۴ـ باید شما دانشجویان دانشگاهها و سایر طبقات روحانی و غیره… ملتزم به احکام اسلام به همه ابعادش باشید…؛ لازم است مراقب باشید با کمال دقت و هوشمندی که کسانی که التزام به اسلام ندارند به جمیع ابعادش ولو در اصلی از اصول با شما موافق نیستند، آنها را دعوت به التزام کنید و اگر مؤثر نشد، از شرکت دادن آنها در اجتماعات و انجمنهای اسلامی احتراز کنید و گمان نکنید، زیادی افراد هر چه باشد شما را به هدف نزدیک می کند و پس از وصول به هدف آنها قابل تصفیه هستند…

۵ـ باید برنامه و نشریات همه جناحها بدون ابهام متکی به اسلام و حکومت اسلامی باشد و در مقدمه سرنگون کردن طاغوت و شاخها و شاخه های آن…۵۷

حضرت امام مسئولیتهای احزاب و گروهها را نیز در قبال دولت اسلامی مشخص ساخته اند:

«باید… [احزاب و گروهها] بدون مناقشات ملت را به سوی هدف غایی که ایجاد حکومت اسلامی است، هدایت نمایند…»۵۸

وظیفه علما و نخبگان و مسئولان رده بالای حکومت اسلامی نیز توسط حضرت امام تبیین گردیده است:

«…[این وظیفه] این به عهده علمای اسلام و محققین و کارشناسان اسلامی است که برای جایگزین کردن سیستم ناصحیح اقتصاد حاکم بر جهان اسلام، طرح ها و برنامه های سازنده و دربرگیرنده منافع محرومین و پابرهنه ها را ارائه دهند و جهان مستضعفین و مسلمین را از تنگنا و فقر معیشت به در آورند…»۵۹

«… شما قوانین اسلام و آثار اجتماعی و فواید آن را [در رابطه با تشکیل حکومت اسلامی] بنویسید و نشر کنید. روش و طرز تبلیغ و فعالیت خودتان را تکمیل کنید؛ توجه داشته باشید که شما وظیفه دارید، حکومت اسلامی تأسیس کنید…»۶۰

«… منظور این نیست که رهبران مذهبی خود حکومت را اداره کنند، لکن مردم را برای تأمین خواسته های اسلام رهبری می کنند…»۶۱

حضرت امام ارزش هر فرد در جامعه را با ملاک تقوی سنجیده و رؤسا و مدیران را به ساده زیستی، در عین قبول مسئولیت سفارش می کنند.

«… در حکومت اسلامی بهای بیشتر و فزون تر از آن کسی است که تقوی داشته باشد، نه ثروت و مال و قدرت و همه مدیران و کارگزاران و رهبران و روحانیون نظام و حکومت عدل موظفند که با فقرا و مستمندان و پابرهنه ها بیشتر حشر و نشر و جلسه و مراوده و معارفه و رفاقت داشته باشند تا متمکنین و مرفهین…»۶۲

مسئولیتهای مردم نیز در قبال دولت اسلامی در سخنرانیها و رهنمودهای امام مشخص شده است:

«… از مردم می خواهیم تا بر پایه های اسلامی خویش تکیه زنند و بر غرب و غربزدگان که موجب نابودی فرهنگ آنان شده است، پشت پا زنند. خود را از وابستگی نظامی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی به هر وسیله که شده است، نجات می دهیم. البته خوب می دانیم که با چه گرفتاریهایی روبرو خواهیم شد…»۶۳

«… ما موظفیم حالا که جمهوری اسلامی رژیم رسمی ما شده است، همه بر طبق جمهوری اسلامی عمل کنیم؛ جمهوری اسلامی یعنی رژیم به خواست مردم و احکام، احکام اسلام. رژیم به خواست مردم تحقق پیدا کرد و از صد، نود و نه رأی دادند و الان رژیم رسمی ما جمهوری اسلامی است؛ مانده است اینکه احکام، احکام اسلامی بشود.»۶۴

نتیجه گیری

تئوری دولت اسلامی که از همان روزهای آغازین مبارزات حضرت امام در نوشته ها و سخنرانیهایی ایشان مطرح شد، هم نشان از آگاهی و اشراف سیاسی ـ اجتماعی ایشان نسبت به اوضاع و شرایط زمانه خودشان داشت و هم نوعی رویکرد به اسوه های حکومتی اصیل در فرهنگ سیاسی ـ حکومتی اسلام و عقاید و باورهای مکتب راستین تشیع بود.

مزایا و ویژگی هایی که حضرت امام در افکار و اندیشه های خودشان در تئوری حکومتی اسلام مطرح می ساختند، نوعی تلاشهای فکری در مسیر احیای اندیشه های اصیل حکومتی و بازگشت به حکومت راستین اسلام و در رأس آنها حکومت کوتاه پیامبر(ص) در دوران ۱۱ ساله مدینه و دوران خلافت پنج ساله حضرت علی(ع) و خلافت موقت و چند روزه امام حسن(ع) بود.

برنامه های حضرت امام در اندیشه دولت اسلامی، برخاسته از نوعی تفکرات پیشبرنده و مبارزه بی امان با هر نوع دیکتاتوری و استبداد بوده که مانع از رسیدن جامعه به خواسته های اصیل خویش در راه تحقق حکومت اسلامی می شد. مسئولیتهای افراد، گروهها و در یک کلام قاطبه مردم در جامعه مسلمانان نسبت به حکومت اسلامی و وظیفه متقابل حکومت کاملاً نسبت به مردم مشخص شده بود. این نوع اندیشه، افراد جامعه را از کسالت و رخوت در راه حرکت به تعالی اسلامی در سایه حکومتی اصیل و راستین بدر می آورد. گزینه جمهوری اسلامی نیز در واقع همان فراخوانی همگانی مردم به تلاش در راه تحقق این هدف و احساس مسئولیت همگانی است. و همین اندیشه باعث موضع گیری صریح استعمار خارجی و کج اندیشان داخلی گردید.

عدالت مهمترین مشخصه در اندیشه حکومت و دولت اسلامی از دیدگاه حضرت امام محسوب می گشت. زور، تبعیض، بی عدالتی، حق کشی و…، عوامل اصلی نارضایتی مردم از حکومتها می باشد. در واقع برپایی و تداوم حکومت اسلامی در افکار و اندیشه های حکومتی حضرت امام زمینه گرایش مردمی و پشتیبانی همگانی از آن را فراهم می ساخت. مسأله ای که در منشور حکومتی علی(ع) به مالک اشتر نیز به خوبی مشخص گردیده است.۶۵

آفتهای دولت اسلامی در اندیشه حضرت امام در واقع بی توجهی به وظایف اصلی هر فرد در جامعه اسلامی است. بی تفاوتی و احساس عدم مسئولیت هر فرد در جامعه و دنیاطلبی مسئولین علت اصلی بروز آفتهای اساسی و مهم در اندیشه دولت و حکومت اسلامی از دیدگاه حضرت امام بود.

پی نوشتها:

۱٫ صحیفه امام ، ج ۲، ص ۳۲

۲٫ همان ، ج ۴، صص۳۹۷-۳۹۵

۳٫ همان ، ج ۵، ص ۲۸

۴٫ همان ، ج ۲، صص ۳۰-۱

۵٫ همان ، ج ۳، صص ۲۱۹-۲۰

۶٫ همان ، ج ۵، ص ۱۷۵

۷٫ امام خمینی ، حکومت اسلامی ، ص ۲۱

۸٫ امام خمینی ، ولایت فقیه ، ص ۲۱

۹٫ صحیفه امام ، ج ۱ ، ص۲۱۶

۱۰٫ همان ، ج ۳ ، ص ۳۲۲

۱۱٫ همان ، ج ۵، ص ۲۹

۱۲٫ همان ، همان ، ص ۲۶۳

۱۳٫ همان ، ج ۳، ص ۵۰۸

۱۴٫ همان ، ج ۴، ص ۳۹۶

۱۵٫ همان ، همان ، ص ۳۹۷

۱۶٫ همان ، ج ۳، ص ۴۶۸

۱۷٫ امام خمینی ، حکومت اسلامی ، صص ۲۱-۲۰

۱۸٫ همان، ص ۲۲

۱۹٫ همان ، ص ۲۳

۲۰٫ صحیفه امام ، ج۳ ، ص ۳۷۲

۲۱٫ همان ، ج ۴، صص ۳۹-۳۸

۲۲٫ همان ، همان ، صص ۳۲۸- ۹

۲۳٫ همان ، همان ، ص ۴۱۷

۲۴٫ همان ، همان ، ص ۴۱۸

۲۵٫ همان ، همان ، ص ۴۱۸-۴۱۷

۲۶٫ همان ، همان ، ص ۴۱۷

۲۷٫ همان ، همان ، ص ۳۲۸-۹

۲۸٫ همان ، ج ۱۶، ص ۳۲۸

۲۹٫ امام خمینی ، حکومت اسلامی، ص ۲۳

۳۰٫ امام خمینی ، ولایت فقیه ، ص ۱۰

۳۱٫ صحیفه امام ، ج ۴ ، ص ۵۴

۳۲٫ همان ، ج ۳، ص ۳۴۸

۳۳٫ همان ، ج ۴، ص ۵۴

۳۴٫ همان ، همان ، ص ۱۸۱

۳۵٫ همان ، همان ،ص ۱۸۲

۳۶٫ همان همان ،ص ۱۸۱

۳۷٫ همان همان ، ص ۴۱۹

۳۸٫ همان ، ج ۵، ص ۲۲۳

۳۹٫ همان ، ج ۳، ص۲۲۷

۴۰٫ همان ، همان ، ص ۵۰۹

۴۱٫ همان همان ، ص ۱۸۲

۴۲٫ همان ، ج ۴ ، ص ۱۸۲

۴۳٫ همان ، ج ۵، ص ۷۱

۴۴٫ همان ، همان، ص ۱۳۳

۴۵٫ همان ،همان ، ص ۳۶۰

۴۶٫ همان ، ج ۳، ص ۲۲۹

۴۷٫ همان ، ج ۲، ص ۳۴۶

۴۸٫ همان ، ج ۱۷، ص ۵۲۸

۴۹٫ همان ، همان

۵۰٫ همان ، ج ۱، ص ۲۱۶

۵۱٫ همان ، ج۳، ص ۳۲۳

۵۲٫ همان ، همان، ص ۴۶۸

۵۳٫ همان ، همان ، ص ۳۷۲

۵۴٫ همان ، ج ۸، ص ۱۳۴

۵۵٫ همان ، ج ۲، ص ۳۰

۵۶٫ همان ، همان ، ص ۳۱

۵۷٫ همان ، ج ۳، ص ۳ و ۳۲۲

۵۸٫ همان ، همان ، ص ۴۴۸

۵۹٫ همان ، ج ۲۰، ص ۳۴۰

۶۰٫ امام خمینی ، حکومت اسلامی ، صص ۲۲-۲۱

۶۱٫ صحیفه امام ، ج ۳،ص ۴۶۷

۶۲٫ همان ، ج ۲۰،صص ۳۴۱-۳۴۰

۶۳٫ همان ، ج ۵،ص ۱۳۳

۶۴٫ همان ، ج ۸،ص ۲۸۱

۶۵٫ نهج البلاغه ، ترجمه محمد دشتی، نامه شماره ۵۳